W 1997 roku niemiecki historyk Jochen Laufer z Centrum Badań Historii Najnowszej (Zentrum für Zeithistorische Forschung ZZF) odnalazł w archiwum w Moskwie niezwykle ciekawy dokument z punku widzenia powojennej historii Niemiec. W zespole Centralnego Zarządu Statystycznego Związku Radzieckiego znajduje się lista ponad 3 tys. przedsiębiorstw niemieckich z sowieckiej strefy okupacyjnej, w których dokonano demontażu urządzeń przemysłowych w celu wywiezienia ich do Związku Radzieckiego. Dokument zawierał podstawowe informacje dotyczące demontażu poszczególnych przedsiębiorstw, a więc rodzaj urządzeń, datę decyzji o demontażu i miejsce docelowego wywozu.
Proces demontażu urządzeń przemysłowych i militarnych był wynikiem postanowień jałtańskich i poczdamskich, mających na celu demilitaryzację Niemiec, a także był formą rekompensaty i reparacji za straty powstałe w wyniku wojny dla Związku Radzieckiego i Polski. W porównaniu z analogiczną akcją w 3 pozostałych strefach okupacyjnych, zakres demontażu we wschodniej części Niemiec był zakrojony na znacznie większą skalę. Niemcy, zwłaszcza z sowieckiej strefy okupacyjnej dotkliwie odczuli przeprowadzaną przez Rosjan akcję. Pozostawiło to również na wiele lat ślad w gospodarce wschodnich Niemiec, a także wykorzystanych do tego celu niemieckich robotnikach, traktowanych – jak wskazują przytaczane przez stronę niemiecką źródła – okrutnie przez Rosjan.
Odkrycie Laufera stało się to podstawą do powstania projektu sfinansowanego przez Niemieckie Towarzystwo Badawcze (Deutsche Forschung Gemienschaft DFG) a zrealizowanego przez Brandenburgischen Landeshauptarchivs i ZZF. Celem projektu było zebranie źródeł dotyczących przebiegu demontażu, a oprócz tego weryfikacja moskiewskiej listy oraz stworzenie inwentarza obejmującego dokumenty pochodzące z różnych wschodnioniemieckich archiwów, zebrane pod kątem tematu. Prace nad projektem trwały od 2005 roku, a poszukiwania materiałów archiwalnych obejmowały Bundesarchiv oraz archiwa landowe Brandenburgii, Meklemburgii, Saksonii, Saksonii Anhalt i Turyngii. Sam proces gromadzenia danych źródłowych utrudniony był z powodu bardzo ostrożnego używania przez nowe władze jednoznacznych określeń na dokonywane przez Rosjan działania i zjawiska temu towarzyszące. Dlatego wielokrotnie wykorzystywano źródła pośrednie, takie jak akta sekwestru, konfiskat majątkowych i relacje ustne.
Tematyczno – rzeczowy, międzyarchiwalny inwentarz obejmujący lata 1945-1948 posiada przejrzystą konstrukcję dającą możliwość szybkiego dotarcia do potrzebnych informacji. Został opracowany ze szczególną starannością i wiedzą historyczną i archiwalną. Dzieli się na dwie części – „Generalia” i „Specialia”. Pierwsza część dotyczy całości zjawisk towarzyszących demontażowi – stan i następstwa łącznie ze oporem przeciwko tym działaniom. Kolejne grupy rzeczowe dotyczą siły roboczej, finansowania i kosztów demontażu oraz wywozu torów kolejowych, kabli telefonicznych i obiektów wojskowych. Dla każdego z tych zagadnień rzeczowych zebrane zostały dane o materiałach źródłowych dla 6 landów z sowieckiej strefy okupacyjnej (SBZ). W części II „Specjalia”, dla stworzenia której podstawę stanowiła tzw. moskiewska lista, zawarty jest wykaz zakładów i przedsiębiorstw w układzie alfabetycznym w poszczególnych landach, wraz ze wskazaniem materiałów archiwalnych. Lista ta była weryfikowana przez archiwistów ze źródłami niemieckimi, a w następstwie tego wielokrotnie korygowano zawarte w niej informacje i uzupełniano je.
Tak wiec, po ponad 60 latach od tych wydarzeń, w nowej rzeczywistości państwowej, niemieccy archiwiści poskładali, można powiedzieć zmontowali, źródłową mapę demontażu przemysłu Niemiec w sowieckiej strefie okupacyjnej.
Więcej informacji w języku niemieckim
Publikacja: Demontagen in der Sowjetischen Besatzungszone und Berlin 1945 bis 1948 Sachthematisches Inventar,
Jolanta Leśniewska
AP Kutno