Na początku marca 2022 roku, polska delegacja naukowa przekazała Austriackiemu Archiwum Państwowemu (Österreichisches Staatsarchiv ÖStA), reprezentowanemu przez dyrektora generalnego ÖStA Helmuta Wohnouta i Roberta Rilla dyrektora austriackiego Krigsarchiv, 14- przedostatni tom obszernej edycji kartograficznej „Galicja na józefińskiej mapie topograficznej 1779–1783”. Autorami opracowania są trzej polscy profesorowie; Waldemar Bukowski (Polska Akademia Nauk w Warszawie), Andrzej Janeczek (Instytut Archeologii i Etnologii w Warszawie) i Zdzisław Noga (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie). Początek tego roku przyniósł nam zakończenie prac zainicjowanych w 2012 r. wydaniem ostatniego – 15 tomu. Jest to wspaniałe źródło historyczne, którego oryginał przechowywany jest w Kriegsarchiv (stanowiącym dział ÖStA), pod sygnaturą BIXa 390.
Jest to kompletna, wielkoskalowa mapa Królestwa Galicji i Lodomerii, przygotowywana od 1775 r., sporządzona w latach 1779–1783 staraniem austriackiego Sztabu Generalnego Kwatermistrza i stanowi część pierwszego, józefińskiego przeglądu terytoriów habsburskich, rozpoczętego przez Marię Teresę w 1763 roku i kontynuowanego przez jej syna Józefa II z jego osobistym współudziale. W polskim piśmiennictwie zwana jest zwyczajowo mapą Miega, od nazwiska kierującego większością prac oficera Sztabu, Friedricha von Miega. Początkowo utajniona ze względu na swoje znaczenie militarne, nigdy nie została wydana i pozostawała dotychczas w rękopisie.
Zbiór tworzy 413 dobrze zachowanych (oryginał, czystorys, kopia), wielkoformatowych arkuszy (63×42 cm) oraz kilkadziesiąt arkuszy dodatkowych.
Mapa powstała jako część wielkiego przedsięwzięcia kartograficznego, obejmującego kraje pozostające we władaniu Habsburgów. W latach 1779-1783 wojskowi kartografowie austriaccy pod kierunkiem ppłk. Friedricha von Miega sporządzili dokładną mapę tzw. Królestwa Galicji i Lodomerii, czyli ziem polskich zagarniętych przez Austrię w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej. Arkuszom mapy towarzyszą opisy kartowanego terenu. Zarówno materiał kartograficzny, jak i opisowy oddaje rzeźbę terenu, elementy hydronimii, lasy, zarośla, sieć drożną i osadniczą. Ponadto skrupulatnie rejestruje nazewnictwo geograficzne. Są to zarówno nazwy dużych miast czy wsi, jak i mniejszych osad oraz przysiółków. Nie brakuje też nazw karczem, rzek, strumieni, dolin, lasów, gór itp. W przypadku odnotowanego nazewnictwa geograficznego pewnym mankamentem mogą być zniekształcone zapisy. Zapewne wynikało to z faktu, że miana te były częstokroć zapisywane ze słyszenia przez nie zawsze kompetentnego w zakresie mowy polskiej czy ukraińskiej austriackiego urzędnika. Wschodnia i południowo-wschodnia część kartografowanego terenu to obecnie terytorium Ukrainy.
Poszczególne tomy “Galicji…” składają się z dwóch lub trzech części. Pierwsza część (A) zawiera obszerne opisy wojskowe w języku niemieckim i polskim współczesnym tłumaczeniu, opatrzone aparatem krytycznym oraz indeksami do tekstu źródłowego i do samej mapy. Zawartość drugiej części (B) stanowią arkusze map publikowanej w danym tomie sekcji w skali 1:28.800. Część trzecia (C) zawiera tłumaczenie pierwszej części na język ukraiński i dotyczy tylko tych tomów, które obejmują swoim zasięgiem ziemie należące obecnie do państwa ukraińskiego.
Redaktorzy Zdzisław Noga (Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie), Bogusław Dybaś (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) i Andrzej Janeczek (Instytut Archeologii i Etnologii PAN) szczegółowo omówili powstanie wydania i historię mapy. Jak wyjaśnił Andrzej Janeczek, cały cykl map uznawany jest za „dzieło pionierskie, które stanowi jedno z najwybitniejszych osiągnięć kartograficznych końca XVIII wieku”. Zachwyca żywą wizualizacją i sprawia wrażenie bezpośredniego spojrzenia w przeszłość.
Mapa dokumentuje ekspansję monarchii habsburskiej ponad 200 lat temu, aneksję kraju i przekształcenie go w ziemie koronne. „Badanie służyło celom wojskowym, ale było też projektem narodowym. „Monarchia absolutystyczna stworzyła dokładny obraz swojego majątku, określając jego liniowy zasięg i rejestrując zawarte w nim zasoby” – stwierdził Janeczek. Mapa jest zatem niezwykle cenna nie tylko dla nauk humanistycznych, ale także dla zagadnień badawczych w innych dyscyplinach, takich jak nauki o Ziemi i środowisku.
Polska Akademia Nauk i kilka polskich uniwersytetów rozpoczęły edycję mapy 13 lat temu. Realizację projektu w Wiedniu koordynowało Centrum Naukowe PAN w ścisłej współpracy z dyrektorem Archiwów Wojennych Robertem Rillem i jego archiwistami.
Österreichisches Staatsarchiv ÖStA: Planedition der Josephinischen Landesaufnahme Galiziens im Österreichischen Staatsarchiv präsentiert