W dniach 19-20 maja 2016 r. odbyła się w Warszawie XVI konferencja z cyklu „Colloquia Jerzy Skowronek dedicata”. Jej temat brzmiał: „Trudne problemy historii a archiwa”. Podobnie jak w ubiegłych latach organizowała ją Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych oraz Instytut Pamięci Narodowej. Konferencja zgromadziła przedstawicieli kilkunastu krajów (m.in. Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Estonia, Finlandia, Kazachstan, Litwa, Łotwa, Mołdawia, Polska, Rosja, Rumunia, Ukraina, Uzbekistan i Wielka Brytania). W trakcie konferencji przedstawiono 21 referatów, które dotyczyły kilku grup zagadnień.
Początek konferencji – dr Wojciech Fałkowski, wiceminister obrony narodowej,
dr Wojciech Woźniak, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych,
dr Łukasz Kamiński, prezes Instytutu Pamięci Narodowej,
Ivar Kaigu, Archiwum Narodowe Estonii
Najliczniejsze referaty dotyczyły roli archiwów i przechowywanych przez nie archiwaliów w procesach wyjaśniania i rozwiazywania trudnych problemów historii. Referenci przedstawiali możliwości badawcze zachowanych źródeł, przykłady ich wcześniejszego brakowania i poświadczające to dokumenty, obecne zasady gromadzenia, a czasem także odtwarzania. W wielu wystąpieniach znalazły odzwierciedlenie wewnętrzne problemy, wspólne wielu krajom postkomunistycznym. Wspominano różne represje, jakim były poddane społeczeństwa, i konieczność ich wyjaśnienia oraz ustalenia ról – zarówno sprawców, jak i ofiar. Wojny, szkodliwe decyzje administracyjne i gospodarcze, więzienia, tortury, kary śmierci – to nadal fakty znane raczej w ogólnych liczbach. Losy poszczególnych osób, a nawet wykazy ich nazwisk w większości krajów pozostają do ustalenia i utrwalenia w zbiorowej pamięci. Rozliczenia minionej epoki są często powodem szczególnego traktowania archiwaliów i nieraz bardzo pieczołowitego do nich podejścia. Nadal prowadzone są dyskusje, także polityczne, budzące emocje i mające wpływ na losy ludzi. W takich procesach niezwykle ważne jest zachowanie i udostępnianie źródeł, co podkreślano w licznych referatach.Zwracano też uwagę na przemieszczenia materiałów archiwalnych i późniejsze ich odzyskiwanie (przykład Łotwy) oraz na możliwości edycji dokumentów w zmienionej sytuacji politycznej (przykład Rosji). Zaznaczano również, że w przypadku braku źródeł, czasem celowo niszczonych, nieraz wykonywane są szerokie kwerendy, nawet w archiwach zagranicznych, w celu pozyskania dokumentacji przydatnej w konkretnych badaniach lub procesach.
Uczestnicy konferencji
Kolejnym zaplanowanym blokiem zagadnień były archiwa wobec przemieszczeń ludności w XX w. Nie wszyscy zgłoszeni referenci dotarli, ale tematyka ta także wybrzmiała. Konflikty wojenne są często powodem masowych migracji nie tylko wojskowych, przymusowe deportacje ludności cywilnej także nieraz im towarzyszą. Referenci wspominali również masowe przemieszczenia, na pewno nie dobrowolne, osób w czasie pokoju, głównie w epoce stalinowskiej. Szczególny był przykład Uzbekistanu, którego rdzenni mieszkańcy byli wysiedlani, zaś na jego teren przewieziono osoby innej narodowości, w tym Polaków.
Ostatnią grupę referatów łączył temat „Archiwa wobec innych wyzwań współczesności”. Do tych wyzwań zaliczono m.in. metody postępowania z dokumentacją inną niż aktowa, np. plany miast, dokumenty audiowizualne w postaci analogowej i zdigitalizowanej oraz dokumentacja naukowo-techniczna. Odrębną kwestię stanowiła dokumentacja wytworzona z klauzulą tajności, a obecnie odtajniana. Trafia ona do archiwów i sąsiaduje z dokumentacją jawną od wytworzenia. Ciągle jeszcze nierozpoznanym zagadnieniem, szybko się zmieniającym, jest też dokumentacja elektroniczna, gromadzona już w systemach radzieckich, a później przejęta przez kraje, które uzyskały niepodległość. Jej zabezpieczenie i zarządzanie nią jest przedmiotem studiów i kolejnych doświadczeń.
Podsumowanie konferencji – IonVarta, Mołdawia, Anna Aleksejenko, Ukraina,
Andrzej Biernat, zastępca Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych,
OleksandrGaranin i YurijKovtaniuk, Ukaina
Konferencję spajały dwa głosy stanowiące głębszą refleksję ogólną. Referat inauguracyjny prof. Władysława Stępniaka „Jak archiwa postępować mogą w odniesieniu do problemów tzw. trudnej historii?” stanowił wprowadzenie w tematykę. Autor przedstawił przykłady ze współpracy polsko-rosyjskiej oraz działania Międzynarodowej Rady Archiwów, przywołując stwierdzenie prof. Roberta Traby, że historia jest przestrzenią dialogu. Podsumowanie zaś, wykonane przez dr. Andrzeja Biernata – zastępcę Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych, zwracało uwagę na konieczność zdefiniowania zadań archiwów w obecnej rzeczywistości. Podkreślało też znaczenie współpracy archiwistów ze specjalistami innych profesji, głównie z historykami, która prowadzi do właściwego zachowania i wykorzystania źródeł historycznych.
Na zakończenie konferencji dr Wojciech Woźniak, Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, podziękowawszy referentom, uczestnikom i organizatorom, zapowiedział kontynuację konferencji z cyklu Colloquia Jerzy Skowronek dedicata, która w 2017 roku ma być poświęcona archiwom cyfrowym.
Korespondencja własna
Tekst Anna Laszuk
Zdjęcia Tomasz Mrożek
NDAP