W dniu 15 czerwca 2023 r. odbyła się konferencja naukowa, zorganizowana przez Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie oraz Archiwum Państwowe w Lublinie. Dyrektorzy tych instytucji, Robert Derewenda i Krzysztof Kołodziejczyk, powitali przybyłych i krótko wprowadzili w ideę zorganizowanego spotkania, którego częścią była wystawa publikacji oraz dokumentów z obu tych instytucji.
Edycje źródłowe na wystawie
Obrady i wystawa miały miejsce w siedzibie IPN. Przygotowane wystąpienia przedstawione zostały w czterech panelach.Obrady plenarne rozpoczął Piotr Dymmel referatem „Archiwista jako edytor – współczesne problemy wydawania źródeł historycznych”. Wspomniał w nim podstawy edytorstwa – obecność w programie studiów, konferencje tematyczne, podręczniki i inne publikacje. Rozważając kryteria wyboru dokumentów do publikacji wskazał też zjawiska zauważalne w XX wieku – masowość źródeł i źródła masowe. Szansę na działalność wydawniczą, wykorzystaną przez archiwa państwowe, widział w kolejnych aktach prawnych i dokumentach strategicznych. Dużo uwagi poświęcił też różnym etapom i aspektom edycji źródeł – jako działalności praktycznej i jako elementowi nauk filologicznych, źródłoznawstwa, historiografii. Następnie „Aspekty prawne dostępu do źródeł archiwalnych wytworzonych w XX w.” przedstawił Marek Konstankiewicz. Wyszedłszy od głównego konstytucyjnego założenia czyli prawa dostępu do informacji, pokazywał zasady udostępniania materiałów archiwalnych w praktyce. Zwrócił uwagę i na korzystne dla użytkowników przepisy o ponownym udostępnianiu, i na wielość tajemnic prawnie chronionych, które trzeba brać pod uwagę w procesie udostępniania archiwaliów, i na różne regulacje prawne obowiązujące w różnych typach archiwów. Przywołał też Rekomendację Rady Europy No. R (2000) 13 w sprawie europejskiej polityki dostępu do archiwów i jej ciągłą aktualność. Anna Laszuk z kolei, w referacie „Archiwista wobec masowości, jednostkowości i luk w dokumentacji XX wieku” zwróciła uwagę na konsekwencję opisu zespołów archiwalnych począwszy od okresu międzywojennego, na analogiczne postępowanie z zespołami szczątkowymi oraz zbiorami grupującymi pojedyncze dokumenty. Przypomniała działania promocyjne, w tym XX-wieczne dokumenty wspinane na listę światową i krajową programu UNESCO Pamięć Świata. Zasygnalizowała też metody podejścia do dokumentacji masowej, w tym jej wartościowania.
Kolejny panel był zatytułowany „Dostęp do źródeł: aspekty prawne i nowoczesne formy udostępniania”. Na jego początku Michał Zawada w referacie „Myśleć jak użytkownik – nowoczesne formy udostępniania zasobu Archiwum Państwowego w Lublinie” opowiedział o procesie digitalizacji archiwaliów jako metodzie przygotowania do udostępniania on-line kopii cyfrowych. Dużo uwagi skupił na zasadach doboru źródeł do digitalizacji oraz na kolejnych etapach procesu. Kolejne slajdy prezentacji ilustrowały znaczenie technicznych niuansów, mających wpływ na jakość późniejszego korzystania z kopii dokumentów. „Cyfrowe repozytoria: modele i systemy długotrwałej archiwizacji dla przyszłych pokoleń” przedstawił Grzegorz Gałęzowski. Odwołując się do mitologicznej Mnemosyne zwrócił uwagę na wartość pamięci, odróżniając ją od przypominania. W tym kontekście nie dziwiła jego konstatacja, że problemem w zachowaniu pamięci (systemów, repozytoriów) nie jest technika, ale utrzymanie gotowości uczestników procesu do stałej aktywności. Rozważania obrazował odwołaniem do archiwów partycypacyjnych oraz przykładami portali różniących się formami i rytami zachowania przeszłości w zebranych dokumentach. Konkretny projekt przedstawiła Wioletta Woś w wystąpieniu „Nie o zemstę ale o pamięć wołają ofiary” – podsumowanie4 lat projektu Baza Ofiar Zbrodni Wołyńskiej”. Omówiła działania podjęte w 2019 r. – kwerendę, roboczą bazę – i ich efekty na portalu https://zbrodniawolynska.pl/ (ponad 42 tysiące osób). Dostępna jest tam także interaktywna mapa z ustalonymi 7 tysiącami punktów, w których dokonano zbrodni. W. Woś zwróciła też uwagę na inny aspekt tego programu – dzięki formularzowi kontaktowemu już doszło do nawiązania kontaktów między krewnymi, którzy od wojny nie wiedzieli o sobie. „Jakie w dzisiejszym świecie potrzebne są bazy danych – studium przypadku na przykładzie Archiwum Państwowego w Lublinie” to temat kolejnego referatu, wygłoszonego przez Krzysztofa Kołodziejczyka. Przypomniał on działania podejmowane w archiwum od kilku dziesiątków lat, pokazując różne metody klasyfikacji baz danych. Wspomniał też o kłopotach z integracją danych w przypadku dużej różnorodności struktur. Mimo to opowiedział się za integracją gromadzonych danych o zasobie archiwalnym, co w znacznej mierze może pomóc wypełniać zobowiązanie zapisane w punkcie 4. Kodeksu Etycznego archiwistów: Archiwiści powinni zapewniać stały dostęp do materiałów archiwalnych i ich zrozumiałość. Panel zakończyła opowieść Roberta Derewendy o „Procesie digitalizacji nagrań w Archiwum Głównym Ruchu Światło-Życie”. Prelegent powiedział, że dzięki metodzie pracy ks. Franciszka Blachnickiego archiwum to posiada ok. 15 tysięcy nagrań dźwiękowych zarejestrowanych od 1958 r., na różnych nośnikach. W celu umożliwienia korzystania z tych źródeł, wiele z nich zostało rozpoznanych, opisanych, zdigitalizowanych i zapisanych głównie w formacie flac. W miarę możliwości opisywano też treść nagrań.
„Cyfryzacja i edytorstwo jako wyzwanie dla instytucji powołanych do gromadzenia i udostępniania źródeł” to temat następnego panelu. Rozpoczął go Artur Hamryszczak referatem „Archiwum Diecezji Łuckiej w Ośrodku ABMK KUL. Opracowanie, digitalizacja i edycja źródeł archiwalnych”. Wstępem było przybliżenie dziejów diecezji łuckiej, od XV w., i wędrówek archiwaliów wytworzonych w jej zmiennych granicach. Efektem opracowania jest wyodrębnienie i opisanie 13 zespołów i zbiorów archiwalnych. Jednocześnie trwają prace nad edycją źródeł – do tej pory wydano już 11 tomów. Także A. Hamryszczak wspomniał o nieplanowanych efektach tych prac – udostępnienie inwentarza on-line spowodowało przekazanie do Ośrodka ABMK kolejnych dokumentów z diecezji łuckiej, więc prace trudno uznać za zakończone. Planowany jest także duży projekt digitalizacji. O „Dokumentacji aktowej w spuściźnie archiwalnej księdza prof. Tadeusza Stycznia SDS (1931-2010)” opowiedział Grzegorz Misiura. Spuścizna jest własnością salwatorianów, przekazaną w depozyt na KUL, gdzie w latach 2015-2018 była porządkowana. Przygotowano też i wydano część 1 inwentarza, zawierającą opisy dokumentacji aktowej. W sumie jest to ok. 10 m.b., 741 j.a. zgrupowanych w 17 serii. Kolejne dwa referaty w tym panelu były prezentacją dorobku instytucji organizujących konferencję w zakresie edytorstwa źródeł. Marcin Krzysztofik pokazał publikacje IPN, wśród których są edycje i źródeł archiwalnych, i doktoratów, i innych prac naukowych. Wśród nich wyróżnia się seria Księgi więzienia na Zamku w Lublinie 1944-1954. Zakres tematyczny nie ogranicza się jednak do Lubelszczyzny, na przykład jedną z ostatnich publikacji jest „Dziennik czynności Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego”, którego oryginał przechowywany jest w Londynie. Dorobek Archiwum Państwowego w Lublinie przedstawiła Agnieszka Konstankiewicz. Przywołała pierwsze prace Leona Białkowskiego i Jana Riabinina z okresu międzywojennego, oraz następne, w tym serię źródeł staropolskich. Poinformowała o polityce wydawniczej, przyjętej i realizowanej w archiwum w XXI wieku. W jej ramach aktualnie wydawane są serie: Fontes Lublinienses (do tej pory 11 tomów), Źródła Lubelskie (2 tomy) i Ikonoteka Lubelska” (6 tomów) oraz różne edycje okolicznościowe, w tym „Archiwum nieco inaczej” – wybrane dokumenty z blogu Galeria Jezuicka 13.
Ostatni panel skupił „Postulaty badawcze i edytorskie w pracy ze źródłami XX-wiecznymi – egzemplifikacja”. Ewa Bednarczyk omówiła przykłady dokumentów „Towarzystwo Prawnicze w Lublinie (1916-1939) jako źródło badań nad odzyskaniem niepodległości Polski i budowaniem postaw patriotycznych w II RP”. Do omówienia wybrała dokumenty o różnej formie i treści, obrazujące różne zadania pełnione przez członków Towarzystwa. „Edycję dokumentacji zbrodni katyńskiej z archiwów postsowieckich” przedstawił Stanisław Jaczyński. Wspomniał otrzymanie i publikacje pierwszych dokumentów, których kopie przekazano Polsce w październiku 1992 r. Scharakteryzował też kolejne tomy wydawane w serii „Katyń. Dokumenty zbrodni”, wydawanej w latach 1995-2006 przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych. Na zmiany nazw miejscowych zwrócił uwagę Mateusz Kubicki w referacie „Germanizacja nazw miejscowości w Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie 1939-1945. Wybór źródeł – trudności i najważniejsze postulaty badawcze”. Wskazał przy tym różne metody podejścia Niemców do zagadnienia i sposoby zmian nazw, zapisywanych później w różnych źródłach. Nad „Dzienniczkiem 1939-1945 Marty Łosiowej jako źródłem do wojennej historii Lublina i okolic” pochyliła się Paulina Byzdra-Kusz. Zaprezentowała liczący 7 zeszytów dziennik, przywołując różne wydarzenia w nim uwiecznione. Poinformowała też o przygotowaniu źródła do edycji. Obrady zakończyło wystąpienie Renaty Lesiakowskiej pt. „Przełożony, ksiądz, duchowny? Określenia używane przez funkcjonariuszy SB w dokumentach dot. kościołów protestanckich na Lubelszczyźnie – na bazie źródeł z Archiwum Oddziału IPN w Lublinie”. Z analizy źródeł wynikały zmiany, jakie zachodziły w terminach używanych w dokumentach SB na określenie osób pełniących różne funkcje w kościołach protestanckich. Wskazywała też przykłady przenikania takiego nazewnictwa do języka będącego w szerszym użyciu.
Na zakończenie konferencji uczestnicy przeszli do Archiwum Państwowego w Lublinie, gdzie mieli okazję zajrzeć do magazynów oraz zwiedzić pracownię digitalizacji. Oprowadzał po nie jMichał Zawada, pokazując działanie sprzętu w praktyce oraz ilustrując przedstawiane wcześniej w referacie zasady digitalizacji.
Więcej:
IPN: Problemy archiwistyki i edytorstwa źródeł historycznych XX wieku – Lublin, 15 czerwca 2023
Anna Laszuk
NDAP