Archiwa to repozytoria dziedzictwa kulturowego człowieka które, zachowując oryginalne dokumenty i artefakty z przeszłości, odzwierciedlają wspólną historię. Ich zadaniem jest chronić te zasoby i udostępniać je wszystkim. Misją Wikipedii jest jest dostarczyć podstawową wiedzę, udostępniając ją swobodnie i bez ograniczeń. Archiwa są więc naturalnym kandydatem do współpracy z Wikipedią, do wykorzystania zasobów i możliwości obu z nich. Artykuł ten jest częściowo oparty na doświadczeniach układu partnerskiego Instytutu Piłsudskiego z Wikipedią w ciągu ostatniego półtora roku.
Dlaczego Wikipedia?
Wikipedia jest największą encyklopedią, dostępną dla wszystkich. Każdy, kto ma dostęp do Internetu może korzystać z niej korzystać. Wikpedia ma około pół miliarda odsłon miesięcznie, 250 wersji językowych i zawiera około 20 milionów artykułów. (Polska wersja ma ponad milion artykułów i jest w pierwszej dziesiątce na świecie). Użytkownicy coraz częściej sięgają po Wikipedię dla uzyskania podstawowych informacji na każdy temat, zwłaszcza dotyczy to młodszego pokolenia, dla którego komputer i internet to narzędzia codziennego użytku.
Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce ma ok. 1,7 mln stron dokumentów, dotyczących wydarzeń w Europie i Stanach Zjednoczonych, od pierwszej do drugiej wojny światowej – do zimnej wojny. Praktycznie każdy, kto chce pisać o historii Polski, Niemiec, Austro-Węgier, Ukrainy, Białorusi, Rosji sowieckiej, w czasie I wojny światowej i później, przychodzi do Instytutu aby studiować źródła. Instytut posiada także dużą bibliotekę, głownie o tematach historycznych. Inne archiwa mają podobne skarby. Stworzenie partnerstwa z Wikipedią może pomóc w skuteczniejszym rozpowszechnianiu wiedzy o historii.
W początkowej fazie projektu widoczny był pewien opór przeciwko dzieleniu się zasobami z Wikipedii. Wynikało to m.in z wątpliwości co do jakości publikacji która „może być edytowana przez każdego”. Drugi zarzut to kwestia swobodnego dzielenia się naszymi „cennymi zasobami”. W końcu Rada Instytut zdecydowała się wejść w układ partnerski z Wikipedią. Już po roku widać było wyraźne korzyści w poszerzaniu dostępu do naszych zasobów i w zwiększonym zainteresowaniu Instytutem.
Dlaczego Wikiprojekt?
Wikipedia ma reputację wiarygodnego, bezstronnego źródła wiedzy. Neutralność punktu widzenia (NPOV) jest jednym z filarów Wikipedii, gorliwie strzeżonym przez jej społeczność. Aby utrzymać taką reputację, Wikipedia podkreśla silnie potencjalny konfliktów interesów i ostrzega przed edytowaniem artykułów o samym sobie lub o firmie w której się pracuje.
„Wikipedia jest encyklopedią, wskutek czego winna zawierać tylko materiał zgodny z przyjętymi w niej zasadami. Nie jest natomiast miejscem do reklamowania ani wydawnictwem publikującym na koszt początkujących autorów. Zaufanie partnerów oraz opinii publicznej zdobywamy dzięki postawieniu interesu Wikipedii na pierwszym miejscu. Edytor przyznający pierwszeństwo interesom podmiotów zewnętrznych może wprowadzić do Wikipedii konflikt interesów”1.
Z drugiej strony, instytucje, które sa żródłami albo depozytariuszami wiedzy i doświadczenia; takich jak GLAM w (galerii, bibliotek, archiwów i muzeów – zobacz Czy jesteś GLAM?), uczelnie wyższe, instytucje badawcze, organizacje pozarządowe itd. mogą znacznie przyczynić się do ulepszenia Wikipedii. W celu ułatwienia takiego transferu wiedzy, Wikipedia wypracowała koncepty Wikiprojektu i Wikipedysty Rezydenta.
Wikiprojekt to portal łączący grupę osób pracujących w zespole w celu udoskonalenia Wikipedii. Stworzenie Wikiprojektu poświęconego instytucji zwiększa ‘prawowitość’ zespołu pracującego nad artykułami związanymi tematycznie z daną organizacja czy instytucją. Ściśle połączona z Wikiprojektem jest pozycja Wikipedysty Rezydenta (WIR-a), wolontariusza lub stażysty, reprezentującego Wikipedię w danej organizacji i służącego jako łącznik między tą organizacją a społecznością Wikimedia. Model WiR był pilotowany przez inicjatywy GLAM, ale od tego czasu został przyjęty przez inne rodzaje organizacji. Wikprojekty i WiR mogą zminimalizować skutki konfliktów interesów i ułatwić proces pisania artykułów związanych z dana instytucją.
W Instytucie Piłsudskiego stworzyliśmy Wikiprojekt Instytutu, a wolontariusze służą jako Wikipedyści rezydenci: Piotr Puchalski do sierpnia 2014 roku, a od września 2014 Łukasz Chełmińskim. Początkujący Wikipedyści zostali przeszkoleni przez WiR-a w nowojorskiej Metropolitan Library Council, Dorothy Howard, która również pomogła nam w tworzeniu witryny Wikiprojektu. WiR-owie stworzyli i/lub zaktualizowali wiele artykułów, oraz pomogli uaktywnić małą grupę ochotników, którzy, jako uczestnicy projektu, przyczynili się do uzupełnienia Wikipedii o artykuły na temat wydarzeń, organizacji i osób związanych z Instytutem lub na których temat Instytut posiada zasoby archiwalne i inne. W pierwszym roku realizacji projektu stworzone zostały – lub ulepszone – 54 artykuły, zarówno w języku angielskim i polskim. Te 54 artykuły były oglądane zdumiewającą liczbę 200.000 razy w roku2.
Prawa autorskie
Kwestie praw autorskich przenikają Wikipedię i jej siostrzane projekty na wielu różnych poziomach. Kiedy piszesz lub modyfikujesz artykuł w Wikipedii, automatycznie przyznajesz licencję Creative Commons CC BY-SA. W ramach tej licencji zawartość Wikipedii może być kopiowana, modyfikowana i ponownie rozpowszechniana, z zastrzeżeniem, że nowa wersja lub kopia udostępniana jest na takich samych warunkach, z przypisaniem autorstwa oryginalnego materiału.
Zdarza się jednak, że pisarz, historyk, student opublikował już gdzieś tekst, który może być doskonałą bazą do artykułu w Wikipedii. On lub ona jest gotów przyznać odpowiednią licencję, ale nie ma czasu lub zainteresowania stać się samemu redaktorem Wikipedii. W takim przypadku możemy korzystać z systemu OTRS, którego jedna z głównych zadań jest składanie zapytań o i uzyskiwanie licencji na użycie konkretnego materiału chronionego prawem autorskim. Właściciel praw autorskich jest proszony (zwykle przez redaktora artykułu) o udzielenie licencji, najlepiej z uzyciem odpowiedniego szablonu. Odpowiedź właściciela jest sprawdzany przez wolontariusza Wipedystę pod kontem zgodności z zasadami licencjonowania w Wikipedii, i jeśli licencja jest OK, materiał może być umieszczony w Wikipedii lub Wikimedia Commons.
Prawa autorskie do materiałów ilustracyjnych – najczęściej sa to zdjęcia lub inne multimedia – jest jeszcze bardziej skomplikowana. Ponieważ istnieje wiele złożonych zasad praw autorskich w wielu krajach, inne zezwolenia mogą dotyczyć różnych przesłanych plików. Możesz przesłać swoje zdjęcia (zazwyczaj), te, które są w domenie publicznej (co nie zawsze jest łatwe do ustalenia) lub te, które są swobodnie licencjonowana przez właściciela praw autorskich. Nie wszystkie własnych ujęcia mogą być otwarcie publikowane np. zdjęcia pomnika we Włoszech (ale jest to dozwolone w Niemczech) itd. Z drugiej strony, jeśli małpa wykonuje zdjęcie lub obraz namaluje słoń, można go używać w Wikipedii, gdyż nie podlega prawom autorskim. Narzędzie do przesyłania plików w Wikipedia Commons przeprowadzi Cię przez procesie ustalania stanu prawnego pliku, który masz zamiar przesłać.
W ramach Wikiprojektu Instytutu Piłsudskiego stworzyliśmy szereg biogramów założycieli Instytutu i prezydentów. Archiwa zawierają często stare zdjęcia tych osób, ale zwykle jest prawie niemożliwe znalezienie autora portretu, czy autor ten żyje (i gdzie), czy ma spadkobierców – wszystkie te kwestie istotne dla ustalenia stanu prawnego fotografii. W takich przypadkach można użyć zasad Dozwolonego Użytku – wyjątków ograniczających monopol właściciela praw – do wykorzystania fotografii o niskiej rozdzielczości dla celów ilustracji artykułu o tej osobie3. W takim przypadku plik należy umieścić w angielskiej Wikipedii, a nie na Wikimedia Commons. W polskiej Wikipedii reguły są inne i zasady Dozwolonego Użytku, choć legalne, nie mogą być używane do umieszczania materiału ilustracyjnego. Dlatego niektóre biogramy w języku polskim są pozbawione ilustracji..
Źródła pierwotne i wtórne
Źródła wtórne to książki, artykuły publikacje na jakiś temat oparte na źródłach pierwotnych, wiedza „przetrawiona i zinterpretowana”. Źródła pierwotne to oryginalne prace naukowe, zapisy historyczne sporządzone przez świadków, oryginalne dokumenty itp4. Istnieją również źródła wtórne trzeciego rzędu, zazwyczaj encyklopedie i artykuły przeglądowe, podsumowujące wiedzę przeglądu na podstawie źródeł wtórnych.
Jednym z filarów Wikipedii jest zasada nie przedstawiania twórczości własnej5 (NOR – no original research). To jest często interpretowana jako zakaz wykorzystywania źródeł pierwotnych w Wikipedii. W rzeczywistości, żaden taki zakaz istnieje w oficjalnych zasadach Wikipedii, choć trzeba się nieco naszukać, aby je znaleźć. Te zasady są lepiej opisane w angielskojęzycznej Wikipedii:
„Wikipedia nie publikuje oryginalnej twórczości: wszystkie materiały w Wikipedii muszą być oparte o wiarygodne, opublikowane źródła. Artykuły nie mogą zawierać nowej analizy lub syntezy opublikowanego materiału, który służyłaby do wyciągnięcia wniosku, niewyrażonego jasno w samym źródle”6.
Co to jest wiarygodne, opublikowane źródło wtedy? Zwykle myśli się tu o książce lub artykule w literaturze fachowej, ale definicja Wikipedii jest trochę szersza:
’Materiał źródłowy musi być opublikowany, co dla dla naszych celów zdefiniowane jest jako “udostępniony do publicznej wiadomości w jakiejś formie” [6].7’
A w przypisie [6] znajdujemy:
„[6] Obejmuje to materiały takie jak dokumenty w publicznie dostępnych archiwach, napisy na pomnikach, nagrobki, itp, które są dostępne dla każdego.”
Ten zapis jest ważny dla układów partnerskich Archiwum – Wikipedia, ponieważ archiwa zwykle zawierają dokumenty pierwotne – zapisy, listy, artefakty stworzone „tu i teraz „. Jeśli dokument wydaje się być wiarygodny, można bezpiecznie używać go w przy pisaniu artykułu w Wikipedii. Urzędowe dokumenty, takie jak świadectwa urodzenia, zgonu itp są w istocie najlepszymi i najbardziej wiarygodnymi źródłami danych. Redaktor Wikipedii powinien zwrócić szczególną uwagę na to, aby nie umieszczać własnej interpretacji faktów. Ta ostrożność ma zastosowanie również przy użyciu źródeł wtórnych.
W naszej pracy z artykułów Wikipedii coraz częściej używamy źródeł archiwalnych – jako źródła faktów (dla artykułów i do Wikidata) i jako materiał ilustracyjny z archiwum Instytutu.
Darowizny i partnerstwa
Instytut, jak wiele innych instytucji GLAM, posiada bezcenne dokumentów, liczące sobie 100 lub więcej lat. Archiwiści i wolontariusze, którzy pracują nad digitalizacją zasobów, zwłaszcza na etapie opisywania dokumentów, są zafascynowani tajnymi raportami, planami wojskowymi, listami osobistymi postaci historycznych i innymi dokumentami. Instytut zawarł układ partnerski z Wikimedia Commons, przekazując skany wybranych dokumentów do Wikimedia. Proces wykorzystuje zespoły archiwalne, które zostały przekształcone do postaci cyfrowej. Zasoby cyfrowe – pliki graficzne wraz z towarzyszącymi i metadanymi – podlegają dalszemu formatowania (głównie konsolidacji pojedynczych stron do dokumentów PDF), selekcji na podstawie ich stanu prawnego i wreszcie są masowo przesłyne do Commons. Wikipedysta Jarek Tuszyński jest główną siłą napędową w tym układzie partnerskim. Do tej pory ponad 1400 dokumentów znajdujących się w domenie publicznej z archiwum Instytutu zostały przekazane do Commons.
Jednym z głównych problemów w tej operacji jest kategoryzacja przesłanych plików. Drzewo kategorii (lub raczej rozgałęziony krzak) w Wikipedii i Commons, z ponad 2,5 mln kategorii, jest trudny do obróbki. Z kolei archiwa mają zazwyczaj istniejące już hierarchie, tworzone podczas organizacji zbiorów – zespoły archiwalne, serie i podserie, jednostki, dokumenty itp. Dodatkowo tworzone są przy opisie hasła przedmiotowe i indeksy. Jesteśmy na etapie planowania „Projektu skalowalnego archiwum„, dla którego szukamy obecnie finansowania, i które pomoże związać ze sobą taksonomie Archiwów i Wikimedia Commons i pomoc innym GLAM-om w kategoryzacji swoje zasobów darowanych Wikimedii.
Wnioski
Partnerstwo z Wikipedią jest doświadczeniem, które dało nam dużą satysfakcję. Wolontariusze nabyli nowych, przydatnych umiejętności, a Instytut zyskał kanał rozpowszechniania wiedzy o historii. Spotykamy się zarówno z perspektywami – Wikiprojekt, układy partnerskie, Wikipedysci Rezydenci, jak i z wyzwaniami – wykorzystanie zasobów, prawa autorskie itp. Wierzymy, że taka współpraca może być korzystna dla wszystkich instytucji archiwalnych.
Marek Zieliński
Artykuł ukazał się 11 listopada 2014 w Blogu archiwistów i bibliotekarzy Instytutu Piłsudskiego
Przypisy
1. Jak radzić sobie z konfliktem interesów
2. Dane z próbkowania okresu 30-dniowego 2-31 pażdziernika 2014, z użyciem stats.grok.se
3. Wikipedia:Non-free_content
4. Primary, Secondary and Tertiary Sources, University Libraries, University of Maryland
5,6. Wikipedia:No Original Research
7. Wikipedia:Verifiability
Może Cię też zainteresować