To, co wydarzyło się 81 lat temu, w styczniu 1943 r. w Związku Sowieckim, w zakolu rzeki Don, było jedną z największych, jeśli nie największą, klęską armii węgierskiej w całej historii tego narodu. W czasie II wojny światowej, 2 Armia Węgierska walczyła na terenie Związku Sowieckiego po stronie niemieckiej. 12 stycznia 1943 r., przy minus 30-35 stopniach Celsjusza, Armia Czerwona przypuściła główny kontratak. Słabo wyposażona i podzielona 2 Armia Węgierska zaczęła się wycofywać; straty pogłębił rozkaz dowódcy, generała Gusztáva Jány’ego, który zabronił odwrotu i nakazał stosowanie drastycznych środków dyscyplinarnych. Wielu węgierskich żołnierzy padło ofiarą ataku armii sowieckiej, inni zamarzli na śmierć podczas odwrotu. Nie ma dokładnych danych na temat strat nad Donem – liczba ofiar wyniosła co najmniej 93 tysiące, ale źródła podają liczbę nawet 120–148 tysięcy poległych i zmarłych. Nie wiadomo też dokładnie, ilu żołnierzy zostało rannych i wziętych do niewoli.
Zniszczenie 2 Armii Węgierskiej w walkach nad Donem jest niezatartą tragedią w historii Węgier. Dziesiątki tysięcy rodzin opłakiwało swoich bliskich: synów, mężów i ojców. Od czasu upadku reżimu komunistycznego na Węgrzech, pamięć o tym tragicznym wydarzeniu jest co roku przywracana i pielęgnowana.
Głównym repozytorium oficjalnych dokumentów związanych z 2 Armią Węgierską nie jest Węgierskie Archiwum Narodowe (Magyar Nemzeti Levéltár), ale Wojskowe Archiwum Historyczne (Hadtörténelmi Levéltára). Jednakże wiele niezwykle ciekawych i cennych dokumentów związanych z katastrofą dońską znajduje się zarówno w archiwach państwowych, jak i w archiwach powiatowych, których zbiory – pamiętniki, korespondencja, wspomnienia, raporty spraw zagranicznych i wewnętrznych oraz inne dokumenty – wzbogacają wiedzę o wydarzeniach stycznia 1943 r. Na dziś, 5138 dokumentów udostępniono jako kopie cyfrowe na stronie „A második magyar hadsereg iratai” („Dokumenty 2 Armii Węgierskiej”).
Źródło:
Kitörölhetetlen tragédia a magyar történelemben
oprac. Edyta Łaborewicz
ASP Wrocław O.Legnica