W Niemczech otwarcie akt Stasi (Staatssicherheitsdienst) stało się rzeczywistością 3 października 1990 roku, jako bezpośrednia konsekwencja i żądanie pokojowej rewolucji wraz ze zjednoczeniem Niemiec. Specjalny Przedstawiciel ds. Akt Stasi rozpoczął wówczas pracę. Wraz z uchwaleniem ustawy o aktach Stasi w dniu 29 grudnia 1991 r. powołano instytucję Federalnego Komisarza ds. Akt Stasi – dzisiejsze Archiwum Akt Stasiznajdujące się strukturze Archiwum Federalnego (Bundesarchiv). Pozostałe kraje Europy Wschodniej potrzebowały dłuższego okresu przygotowawczego zanim podobne instytucje powstały. Miało to miejsce pomiędzy 1998 a 2015- polski instytut Pamięci Narodowej powołany został spośród państwa zrzeszonych w sieci jako pierwszy. Najpóźniej powołano czeski w 2007 – Ústavu pro studium totalitních režimů, a w 2015 r. albański Autoriteti për Informimin mbi Dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit.
W grudniu 2008 r. w Berlinie, z inicjatywy ówczesnego Federalnego Pełnomocnika ds. Dokumentów Stasi (Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes der ehemaligen Deutschen Demokratischen Republik), Marianne Birthler, utworzono Sieć Archiwów Tajnych Służb Policyjnych Europy Wschodniej. Europejska sieć organów odpowiedzialnych za tajne akta policyjne (Das Europäische Netzwerk der für die Geheimpolizeiakten zuständigen Behörden) składała się z siedmiu członków: Bułgarii, Niemiec, Polski, Rumunii, Słowacji, Republiki Czeskiej i Węgier. Po raz pierwszy przedstawiciele instytucji przechowujących archiwa tajnych policyjnych służb Europy Wschodniej połączyli się w celu podjęcia wspólnych działań. Motywem przewodnim była wspólna troska o rekonstrukcję informacji dotyczących komunistycznych dyktatur poprzez umożliwienie szerokiego dostępu do akt tajnej policji oraz poprzez tworzenie sieci kontaktów.
Jednym w ważniejszych wydarzeń w ramach wspólnych działań była zorganizowana w październiku 2015 r., podczas dorocznego spotkania członków sieci, wystawa By Any Means. Communist Secret Police and People’s Everyday Life.Wystawa ukazywała ideologię i praktykę komunistycznej tajnej policji w Europie Środkowo-Wschodniej, wszechobecną kontrolę i represje policji oraz wpływ jaki miało to wszystko na życie ludzi. Do wystawy w języku angielskim dostępna była broszura towarzysząca w języku niemieckim.
Od 2013 roku przyznawany jest status gościa innym krajom na corocznych konferencjach. Od tego czasu w konferencjach uczestniczyli przedstawiciele trzech państw bałtyckich oraz dwóch instytucji ze Słowenii, a ostatnio z Ukrainy:Estońskie Archiwum Narodowe, Łotewskie Archiwa Narodowe, Litewskie Archiwum Państwowe, Centrum Pojednania Narodowego, Archiwa Republiki Słowenii, Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej.
14 października 2011 roku Roland Jahn, ówczesny federalny pełnomocnik ds. dokumentów Stasi, był jednym z pierwszych sygnatariuszy nowego europejskiego projektu współpracy. Platforma na rzecz Europejskiej Pamięci i Sumienia (Plattform der Europäischen Erinnerung und des Gewissens)z siedzibą w Pradze w momencie jej utworzenia zrzeszała 20 instytucji z 13 krajów. Do połowy 2020 r. były to 62 instytucje publiczne i prywatne z 20 krajów.Platforma została utworzona rezolucją Parlamentu Europejskiego z dnia 2 kwietnia 2009 r. Celem platformy jest ułatwienie współpracy między organizacjami rządowymi i pozarządowymi w rozwijaniu edukacji o narodowym socjalizmie, komunizmie i innych ideologiach totalitarnych.
W tym sensie praca platformy pokazuje i demaskuje reżimy totalitarne XX wieku w Europie, upamiętnia ofiary i podejmuje dialog o przeszłości w szerszym kontekście europejskim. Dokumenty Komisji Europejskiej wspierające platformę opisują jej cel jako gromadzenie, badanie i dyskusję na temat pamięci zbiorowej, a tym samym podnoszenie świadomości przeciwko totalitarnym dyktaturom.
Na szczeblu europejskim istnieje wiele innych inicjatyw dotyczących spuścizny po dyktaturach komunistycznych lub innych mocarstwach i konfliktach. Poniższy wybór obejmuje w szczególności instytucje zajmujące się upamiętnianiem na podstawie dokumentów i relacji świadków, ale także inne instytucje sieciowe i projekty badawcze takie jak:
Niemcy: Po dyktaturze. Projekt Uniwersytetu w Würzburgu: Od lutego 2020 r. Katedra Historii Najnowszej Uniwersytetu w Würzburgu bada przeszłość w różnych krajach i kontynentach.
Francja: European Memories of the Gulag. Sound Archives: Wirtualne muzeum z relacjami ocalałych z obozów pracy i specjalnych osiedli w sowieckich gułagach.
Irlandia: Archiwa Pamięci Więziennej
Irlandia: Konflikty i polityka w Irlandii Północnej
Łotwa: Latvijas Okupacjias Muzejs
Kosowo: Księga Pamięci
Chorwacja: Documenta: Centrum radzenia sobie z przeszłością
Rosja: Memoriał: Międzynarodowe Towarzystwo Edukacji Historycznej, Praw Człowieka i Opieki Społecznej Memoriał został oficjalnie zamknięty i zlikwidowany decyzją sądu 5 kwietnia 2022 roku.
Źródło:
STASI Unterlagen Archiv: Das Europäische Netzwerk der für die Geheimpolizeiakten zuständigen Behörden
oprac. Jolanta Leśniewska
AP Płock O. Kutno