Termin „Wielka Emigracja” dotyczy zjawiska występującego w I połowie XIX wieku – wyjazdu z ziem polskich po upadku powstania listopadowego rzeszy Polaków, z których wielu osiadło na stałe we Francji. Towarzyszący im kapelani wojskowi już w 1832 roku zorganizowali duszpasterstwo polskojęzyczne. Obejmowało ono coraz szersze kręgi, także emigrantów zarobkowych przybywających do Francji coraz liczniej pod koniec XIX wieku. Za dzień powstania Polskiej Misji Katolickiej we Francji przyjmuje się 19 czerwca 1922 r., kiedy w Paryżu został podpisany statut tej instytucji – podpisany przez kard. Edmunda Dalbora, opiekuna emigracji polskiej z ramienia episkopatu polskiego, i bp. Emanuela Chaptala, delegata episkopatu francuskiego.
Od tego czasu datuje się także formalne tworzenie i gromadzenie dokumentacji Misji. Narastała ona przez kilka dziesiątków lat, przechowywana zgodnie z przyjmowanymi w kolejnych okresach regulacjami i zwyczajami. Do zbiorów Misji zaczęły z czasem trafiać także materiały innych instytucji – przeważnie związków, stowarzyszeń i społecznych organizacji polonijnych. Początkowo przechowywane były w Paryżu, później w La Ferte la Jouarre, a obecnie w wydzielonym pomieszczeniu siedziby byłego seminarium w Issy-les-Moulineaux koło Paryża. Kieruje nim ks. Robert Czarnowski.
Budynek byłego seminarium polskiego – siedziba archiwum
Kilkakrotnie podejmowano próby uporządkowania zasobu i tworzenia inwentarzy. „Archiwalnym okiem” spojrzał od nowa na zasób w 2005 r. ks. Marian Brudzisz, który dokonał ponownego rozpoznania zasobu, opracował zespół nr 1 – Polska Misja Katolicka we Francji oraz rozpoczął wyodrębnianie kolejnych zespołów. W prace te włączyli się polscy archiwiści: Urszula Kowalczyk i Tomasz Hajewski w 2008 r. oraz Lidia Potykanowicz-Suda w 2009 r. W wydanym w 2015 roku przewodniku ks. M. Brudzisz napisał, że archiwum liczyło wówczas 67 m.b. – 3609 j. a. Wyodrębniono w nim wówczas 36 zespołów i zbiorów. Większość ma niewielki rozmiar, liczący od jednej do kilkunastu jednostek archiwalnych. Do większych zaliczają się, oprócz zespołu nr 1, Polski Związek Inwalidów Wojennych we Francji, Związek Rezerwistów i Byłych Wojskowych Polskich we Francji, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów Koło Paryż, Komitet Pomocy Polakom we Francji oraz Listy do Prymasa Polski kard. Józefa Glempa.
Podstawowe dane ewidencyjne tych zespołów zostały wprowadzone do systemu SEZAM. Inwentarz zespołu nr 1 sporządzony został w edytorze tekstu, a robocze inwentarze następnych zespołów w bazie danych IZA. W 2018 r. dane z obu baz danych zostały zmigrowane do systemu ZoSIA, wznowiono także prace nad inwentaryzacją zasobu. Podjęli je Lidia Potykanowicz-Suda, Julia Olejniczak i Rafał Górny, uzupełniając inwentarze robocze i tworząc opisy kolejnych materiałów. Są one także zabezpieczane w bezkwasowych teczkach i pudłach.
Jednym z ciekawszych zbiorów przechowywanych w zasobie Archiwum PMK jest zespół nr 36 – Listy do Prymasa Polski Józefa Glempa, liczący obecnie ok 13 000 j.a. Wprowadzenie stanu wojennego w Polsce (13 grudnia 1981 r.) szerokim echem odbiło się we Francji, gdzie niemalże natychmiast przystąpiono do organizowania pomocy materialnej dla polskiego społeczeństwa. Olbrzymim zaangażowaniem na rzecz obrony podstawowych praw wolności wykazał się Kościół francuski. Katolicki dziennik „La Croix” publikował na swoich łamach odezwy hierarchów kościelnych: biskupa Jeana Vilneta, ówczesnego przewodniczącego konferencji episkopatu Francji oraz biskupa Paryża, Jean-Marie Lustigera, podnoszących wolę przetrwania trudnych chwil. 19 grudnia tenże dziennik „La Croix” zaapelował do społeczeństwa francuskiego, by pisać listy do prymasa Polski, Józefa Glempa, potępiające wprowadzenie stanu wojennego i wyrażające duchowe wsparcie dla wszystkich Polaków – braci i sióstr w wierze katolickiej.
Treść listu opublikowana w „La Croix”
Listy te kierowano na adres Polskiej Misji Katolickiej w Paryżu, mieszczącej się przy rue Saint-Honoré. Ich treść w znacznej mierze stanowi szablonowy tekst zredagowany przez dziennik „La Croix”. Nie brak jednakże pośród nich listów indywidualnych, wyrażających emocjonalny stosunek do Polaków. Pisali głównie katolicy, podkreślając swój związek z Kościołem powszechnym i papieżem Janem Pawłem II. Starsi nadawcy niejednokrotnie wspominali czasy II wojny światowej, swój udział w działaniach wojennych, lub pobyt w obozach koncentracyjnych, gdzie mieli okazję spotkać polskich współwięźniów. Świetnie obrazuje to list generała Pierre’a de Froment (1913-2006), który jako porucznik brał udział w kampanii wrześniowej 1939 roku. Warto przytoczyć jego fragment w tłumaczeniu na język polski:
Ekscelencjo,
Jestem oficerem francuskim w wieku 68 lat. Będąc na misji wojskowej w Polsce latem 1939 roku, brałem udział w kampanii wrześniowej razem z polską armią i przeżyłem ponury dzień 17 września, konkretyzujący haniebne porozumienia z 23 sierpnia.
Później, wybierając Ruch Oporu, niemalże natychmiast po smutnej kampanii Francji w czerwcu 1940 r. poznałem kilku Polaków podczas tajnej akcji w strefie okupowanej; było to jeszcze na długo przed 22 czerwca 1941 r. Aresztowany przez Gestapo w styczniu 1943 r. zostałem zatrzymany i wzięty jako zakładnik. W sierpniu 1943 r. zostałem deportowany do Saarbrück Neubrem [Neue Bremm], a następnie do Mauthausen. W obozie koncentracyjnym i w rękach policji politycznej, której reżim i sposoby działania dobrze znałem, byłem towarzyszem niedoli wielu Polaków. Widziałem jak liczni moi koledzy różnych narodowości umierali nie zaznając żadnej innej pociechy prócz wiary w Boga i nadziei.
Nieco młodsi pisali o swoich podróżach do Polski i polskich przyjaciołach. Najmłodsi natomiast, którzy nie zawsze potrafili jeszcze pisać, rysowali laurki. Wśród listów można znaleźć te napisane zarówno przez kilkuletnie dzieci, jak i przez osoby dziewięćdziesięcioletnie. Wiele jest listów od duchownych katolickich – księży, zakonników, czy sióstr zakonnych. Swoje wyrazy wsparcia na ręce polskiego Prymasa kierowali także francuscy misjonarze, pracujący na innych kontynentach. Katolickie parafie z terenu całej Francji przesyłały dziesiątki stron, zawierające podpisy wiernych zbierane podczas niedzielnych Mszy świętych. Zdarzały się także listy w języku polskim, pisane przez mieszkających we Francji Polaków. Cała ta korespondencja świadczy o tym, że w akcję ogłoszoną przez dziennik „La Croix” zaangażowały się tysiące Francuzów, którzy nie tylko duchowo łączyli się ze społeczeństwem polskim, lecz udzielali wsparcia materialnego, dołączając do swojej korespondencji również czeki lub pieniądze.
Dokumentacja archiwum PMK we Francji w trakcie opracowania
Z tematyką zbioru nr 36 łączy się zbiór nr 3 utworzony przez Józefa Dwernickiego. Był on jednym z organizatorów Akcji „Aide Pologne 1982”, która została udokumentowana w zbiorze licznymi fotografiami ciężarówek z „darami” dla Polski w stanie wojennym. Uzupełnia je korespondencja i wycinki z prasy.
Jednym z aktualnie meliorowanych jest także zespół nr 6 – Polski Związek Inwalidów Wojennych we Francji, liczący 140 j.a. Związek powstał po II wojnie światowej i działał co najmniej do 1999 roku. Przechowywana w archiwum PMK jego dokumentacja nie stanowi na pewno całości, nawet przy uwzględnieniu jej części włączonej do zespołu własnego Misji. Zachowane dokumenty pozwalają jednak na odtworzenie pełnionych zadań, udzielanej pomocy, trybu działania Związku oraz jego kontaktów i współpracy z urzędami i organizacjami we Francji, w Polsce i w innych krajach. Można poznać składy Zarządu i Komisji Rewizyjnej oraz listy członków z niektórych lat. Ponad 100 j.a. zawiera dokumentację członków lub osób będących pod opieką Związku – z numeracji tych akt wynika, że stanowią one mniej niż 10% ogółu. Liczne są listy przesyłane do Zarządu, a w niektórych zamieszczono relacje o losach wojennych i poniesionych szkodach, które zmuszały do ubiegania się o pomoc urzędów i organizacji społecznych. Dołączano też dokumenty potwierdzające te fakty. Najstarszy dokument datowany jest na 1939 r. – opatrzony fotografią paszport służbowy Juliana Sochy, na którym widnieją potwierdzenia kolejnych miejsc jego wędrówki w latach 1939-1940. W zespole przeważa dokumentacja aktowa, jest także trochę fotografii, dokumentacji technicznej i wycinków z prasy. Większość źródeł napisana została w języku polskim, ale liczne dokumenty są w języku francuskim, a sporadycznie także w angielskim, niemieckim i włoskim.
Więcej:
ks. M. Brudzisz, „Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji. Archives de la Mission Catholique Polonaise de France. Założenie Misji i przewodnik po zespołach. La fondation de la Mission et le guide pour les recherches dans ses archives”, Kraków-Lublin 2015
Archiwum Polskiej Misji Katolickiej we Francji
Rafał Górny (AGAD)
Anna Laszuk (NDAP)