W dniach 14-16 października 2019 r. odbyła się w Łodzi III Konferencja Archiwistów Państwowych i Kościelnych, zorganizowana w ramach programu obchodów stulecia archiwów państwowych objętych Patronatem Narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy w Stulecie Odzyskania Niepodległości oraz Patronatem Honorowym Wiceprezesa Rady Ministrów, Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dr. hab. Piotra Glińskiego. Konferencję objął patronatem także ks. abp Stanisław Gądecki, Przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski. Zorganizowała ją Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, we współpracy z Radą ds. Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego KEP, Stowarzyszeniem Archiwistów Kościelnych i Ośrodkiem Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych na KUL. Współgospodarzem było Archiwum Państwowe w Łodzi, które m. in. gościło u siebie uczestników konferencji.
Tematami wiodącymi było 100-lecie odzyskania niepodległości i tworzenie w Polsce nowych archiwów oraz metodyka archiwalna w archiwach kościelnych. Konferencję rozpoczęli: Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych dr Paweł Pietrzyk oraz Przewodniczący Rady ds. Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego ks. bp dr hab. Michała Janocha.
Na początku ks. dr hab. Jerzy Adamczyk (Wyższe Seminarium Duchowne w Radomiu) przedstawił „Znaczenie dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o organizacji archiwów państwowych i opieki nad archiwaliami oraz Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r. dla archiwów kościelnych w II Rzeczypospolitej”. Dużo uwagi poświęcił przy tym współpracy Wydziału Archiwów Państwowych i innych archiwistów państwowych ze środowiskami kościelnymi przy ochronie zabytków kultury, odbudowie i budowie nowych archiwów. O „Tworzeniu archiwów kościelnych po odzyskaniu przez Polskę niepodległości oraz gromadzeniu przez nie zasobu” opowiedział dr Artur Hamryszczak (Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych KUL). Na tle dziejów zbiorów bibliotek i archiwów kościelnych w epoce rozbiorów ukazał zadania stojące przed Kościołem w tej dziedzinie po odzyskaniu niepodległości, a także znaczenie zjazdów historyków w 1925 i 1935 r. oraz publikacji naukowych dla rozwoju archiwów kościelnych. Pierwsze i jedyne czasopismo kościelne, „Prace i materiały historyczne Archiwum Diecezjalnego w Łodzi”, zaczęło wychodzić w 1939 r. Działaniom tym towarzyszyły „Próby kształcenia archiwistów kościelnych w okresie międzywojennym”, które przedstawił ks. dr Jarosław Wąsowicz (Archiwum Salezjańskie Inspektorii Pilskiej). Mówił o zasługach ks. Jana Kwolka, kierującego Archiwum Diecezjalnym w Przemyślu, o impulsach do kształcenia kadry i o odnalezionym niedawno dokumencie, który zawiera program kursu – wykłady i ćwiczenia praktyczne, przygotowany przez ks. Zdzisława Obertyńskiego. Nie jest wiadome, czy przed wojną zdołano zorganizować kurs według tego programu. Nie doszło też do przygotowania planowanego vademecum. Na zakończenie pierwszej sesji ks. abp dr hab. Grzegorz Ryś (Metropolita Łódzki, Rada do spraw Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego KEP) zabrał zgromadzonych w podróż intelektualną do początków XVI w. „Ze skarbów archiwalnych prehistorii łódzkiego Kościoła” wybrał jeden dokument, przechowywany obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym w Łodzi – list zamknięty z bullą papieża Klemensa VII. Na oczach zgromadzonych, na podstawie przytoczonych argumentów dokonał rewizji przyjętego dotychczas opisu dokumentu, wskazując jego rzeczywistego adresata i prawdopodobny czas powstania. W trakcie dyskusji ks. bp prof. Jan Kopiec apelował, aby nie zapominać o dorobku XIX-wiecznej archiwistyki i kształceniu kadr kościelnych na długo przed 1918 rokiem.
Zbiory archiwalne w Polsce 100 lat po odzyskaniu niepodległości były tematem kolejnych sesji. „Archiwum Sekretariatu Prymasa Polski z czasów prymasów kard. Stefana Wyszyńskiego i Józefa Glempa” przedstawił dr hab. Paweł Skibiński (Uniwersytet Warszawski), który od kilku lat pracuje nad rozpoznaniem i uporządkowaniem zboru z lat 1948-2008, liczącego ok. 200 m. b. Początkowo w zbiorze panował „celowy nieład, aby utrzymać go poza wiedzą władz”, obecnie udało się wyróżnić w nim 24 działy, do których stopniowo włączane są kolejne materiały – akta, a także druki ulotne. Po tym „Archiwum Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP” scharakteryzowała Agnieszka Godfrejów-Tarnogórska (rzecznik prasowy tego Kościoła). Przedstawiła strukturę Kościoła w Polsce i dokumenty, które stanowią o tworzeniu i postępowaniu z dokumentacją, której kontrola przeprowadzana jest raz w roku [sic!]. Po stwierdzeniu, że na skutek II wojny światowej olbrzymia część dokumentacji została stracona bezpowrotnie lub przejęta przez instytucje polskie i niemieckie, opowiedziała o najbardziej cennych pozostałych zbiorach i tworzonym aktualnie (w porozumieniu z archiwami państwowymi) archiwum centralnym w Warszawie. „Jak powstawało archiwum zakonne” opowiedziała na przykładzie własnego zgromadzenia s. Bernadeta Żabierek (Archiwum Zgromadzenia Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi). Pokazała też strukturę dokumentacji przekazanej do części historycznej archiwum, którego tworzenie wiele zawdzięcza s. dr Laurencji Jędrzejczak, która nie mogła przybyć na konferencję. Archiwalia podzielono na działy rzeczowe, formalne, wyróżniono akta osobowe członkiń. Istotną część stanowi dokumentacja procesu beatyfikacyjnego bp. Wojciecha Owczarka, a niedawno włączono do zasobu zbiór relacji osób, które przeszły przez obóz pracy w Bojanowie. Poruszenie wzbudziła informacja o szerokim udostępnianiu zgromadzonych materiałów. Dzieje i zasób dwóch innych archiwów zakonnych przedstawili o. dr Ireneusz Wysokiński w referacie „Dzieje Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów a obecna jego struktura” oraz br. Grzegorz Filipiuk OFMCap – „Ukryte i ocalone. Zbiory Archiwum Kapucynów Prowincji Warszawskiej w dziejach Zakonu w Polsce”. Ten drugi nawiązał do św. Franciszka z Asyżu, którego uznał za pierwszego archiwistę, bowiem troszczył się on o słowa. Obaj opiekunowie zasobów zakonnych w wystąpieniach dużo uwagi poświęcili swoim zgromadzeniom i ich dziejom – skomplikowanym w długim czasie działania. Znalazły one odzwierciedlenie w obecnej strukturze archiwaliów, kilkakrotnie wcześniej zmienianej. W obu archiwach istnieją również wydzielone części, zawierające dokumentację procesów beatyfikacyjnych i kanonizacyjnych. Archiwum dominikanów poniosło mniej strat, znajduje się w Krakowie i składa się z prawie tysiąca zespołów, różnej wielkości. Warto podkreślić, że już od 1600 roku dominikanie sporządzali kopiariusze akt, a od połowy XVIII w. – sumariusze. Kapucyni od końca XVII w. mieli przepisy dotyczące zakładania archiwów. Wydarzenia kilku wieków sprawiły jednak, że ich dokumenty uległy dużemu rozproszeniu, a teraz stopniowo są odnajdywane, opracowywane, a ich kopie udostępniane on-line. Warto zauważyć, że co roku w Rzymie spotkania szkoleniowe mają pracownicy kapucyńskich instytucji dziedzictwa.
„Archiwum zakonne in statu nascendi” w oparciu o studium przypadku zgromadzenia naszkicowała dr hab. Halina Dudała (Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie). Analizując fundamentalne dokumenty, jak konstytucje i dyrektoria, poszukiwała w nich odpowiedzi o kolejnych etapach procesu zwiększania świadomości kancelaryjnej i powstawania archiwum, które można uznać za historyczne. Za istotne czynniki tego procesu uznała zmiany organizacji i lokalizacji klasztorów, systematyzację pomocy kancelaryjnych, wzrost świadomości przełożonych o historycznym znaczeniu dokumentacji i ich kultury dokumentu, procesy beatyfikacyjne założycieli, a wreszcie funkcje udostępniania archiwaliów. W powyższych wystąpieniach była mowa o gromadzeniu i układzie archiwaliów, powstającym w wyniku różnych procesów, pomysłów i poleceń. Po tym „Projekt katalogu dobrych praktyk – opracowywanie i udostępnianie archiwaliów w archiwach kościelnych”, przygotowywany przez organ doradczy Naczelnego Dyrektora – grupę roboczą do spraw archiwów kościelnych, przedstawił jej przewodniczący ks. dr hab. Mieczysław Różański (Archiwum Archidiecezjalne w Łodzi; Uniwersytet Warmińsko-Mazurski). Wymienił i krótko scharakteryzował jego planowane części: wprowadzenie wraz ze słowniczkiem terminologicznym, przykładowe struktury historycznych archiwów diecezjalnych oraz zakonów męskich i żeńskich, zasady ewidencjonowania i opracowywania. W katalogu opisane zostały też zabezpieczanie archiwaliów, digitalizacja, postępowanie z kopiami oraz udostępnianie i wypożyczanie. Planowane jest także uzupełnienie poradnika o aneksy – przykładowe dokumenty i pomoce archiwalne. Dyskusję po sesjach metodycznych zdominowały zagadnienia udostępniania i przyjętych w tym zakresie różnych metod i zasad.
Kilka wystąpień poświęconych było zbiorom instytucji polskich za granicą. Katarzyna Kiliszek (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych) opowiedziała o dotychczasowej „Współpracy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych z archiwami polonijnymi’, współpracy rozpoczętej od 1997 r. Najpierw przedstawiła dane liczbowe – polscy archiwiści spędzili w archiwach polonijnych ponad 17 374 dni, porządkując w tym czasie ok. tysiąca zespołów, poddając konserwacji wiele dokumentów, przygotowując ponad 10 publikacji, tworząc strony internetowe. Pomocy udzielano 28 instytucjom, w tym 10 kościelnym, które referentka przedstawiła dokładniej. Dwa wystąpienia poświęcone były archiwom Polskich Misji Katolickich. O archiwum w Sztokholmie i gromadzeniu dokumentacji Polaków w Szwecji mówił ks. dr hab. Mariusz Chamarczuk (Wyższe Seminarium Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego w Lądzie). Nie ma tam obecnie polskich parafii personalnych – zostały włączone w struktury Kościoła szwedzkiego. Materiały archiwalne gromadzone są w archiwum w Sztokholmie, w którym szczególne miejsce zajmuje Salezjański Ośrodek Dokumentacji Duszpasterstwa Emigracji Polskiej w Szwecji, a także w zbiorach prywatnych, głównie w większych miastach – Sztokholmie, Malmö i Göteborgu. Inna sytuacja jest w Polskiej Misji Katolickiej w Anglii i Walii, o czym opowiedziała Jadwiga Kowalska, pracująca w jej archiwum od kilku lat. Wstępem do przedstawienia archiwaliów była podróż przez dzieje emigracji na Wyspach Brytyjskich i główne skupiska Polonii. Przed II wojną światową wielkość archiwum szacowano na 250 m.b., ale akta zachowały się fragmentarycznie. Obecnie jest to 14 zespołów archiwalnych, stopniowo porządkowanych, czyli ich stan nie jest jeszcze ostateczny. Mimo to są już udostępnianie i cieszą się dużym zainteresowaniem. Dokumenty emigrantów powstawały też we Włoszech – już od początku XIX w. O ich dziejach, w tym o XIX-wiecznym ruchu zakonotwórczym, opowiedział ks. dr Wojciech Mleczko CR (Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie) jako wstęp do omówienia „Zasobu Archiwum Księży Zmartwychwstańców w Rzymie”. Archiwum to powstało w Rzymie w 1840 roku, już 4 lata po powstaniu Zgromadzenia Zmartwychwstańców. Obecnie dzieli się na 4 działy i liczy ok. 80 000 j.a., głównie listów. Pochodzą one z korespondencji wielu osób, znanych lub ze znanych rodzin pochodzących. Listy Mickiewicza i Norwida zostały zakonserwowane dzięki środkom otrzymanym z Polski. Dokumentacja ta jest w dużej mierze zinwentaryzowana i możliwe jest szybkie dotarcie do listów wybranych osób.
„Prawne aspekty udostępniania oryginałów i kopii materiałów archiwalnych” przedstawił dr Henryk Niestrój (Archiwum Państwowe w Opolu). Po omówieniu różnych form udostępniania, zanalizował i porównał jego podstawy prawne w archiwach państwowych i kościelnych, zauważając dużą zbieżność i nieznaczne różnice. Wypowiedział też uwagi odnośnie do ochrony danych osobowych, korespondencji i dóbr osobistych, ograniczeń prawnych wywodzących się z praw autorskich oraz podstaw do pobierania opłat za usługi. Dr Bartosz Nowożycki (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych) przedstawił dotychczasowe „Wspieranie działań archiwalnych – konkursy dotacyjne Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych”. Umożliwiła je nowelizacja ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach przed kilkoma laty. Dofinansowanie mogą otrzymać różne jednostki przechowujące niepaństwowy ewidencjonowany zasób archiwalny i mające prawo własności do niego. B. Nowożycki pokazał kolejne etapy aplikowania o finanse i realizacji projektu, stwierdził, że pierwszeństwo mają projekty konserwatorskie, ważne są także prace ewidencyjne i inwentaryzowanie archiwaliów. Po nim Henryka Szczepanowska i Mieczysław Kowalcze („Od-Nova”) pokazali te działania od drugiej strony. Wystąpienie „Archiwa jezuitów kłodzkich. Uratować, zabezpieczyć, udostępnić społecznie, czyli UZUS (praktyka w Kłodzku)” było brawurową opowieścią o kilku latach starań o dofinansowanie i fachowe ratowanie wielu cennych, nawet średniowiecznych dokumentów joannitów, augustianów i innych. Opowieść o zapale, aktywizacji ekspertów z różnych stron Polski i dziesiątków wolontariuszy wokół (nie tak) małego dziedzictwa lokalnej społeczności.
Współgospodarze, pracownicy Archiwum Państwowego w Łodzi, przybliżyli kilka aspektów historii czytanej na podstawie źródeł archiwalnych. „Straty poniesione przez łódzkie świątynie w okresie I wojny światowej w świetle źródeł przechowywanych w Archiwum Państwowym w Łodzi” przedstawił Wojciech Kowaluk. Z wykonanych przez niego zestawień wynikało, że główne straty to skutki rekwizycji wojennych, w mniejszym zakresie nalotów. Pokazywane przez prelegenta zdjęcia łódzkich świątyń były zaś elementami wirtualnej podróży po mieście z początku XX wieku. Agnieszka Janik z kolei próbowała odpowiedzieć na pytanie „Czy akta stanu cywilnego w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi kryją dodatkowe treści?”. Odpowiadała twierdząco, ilustrując obrazami archiwaliów, kryjących nie tylko dane o osobach, ale i o kościelnych i administracyjnych strukturach organizacyjnych, ich niestabilności, która rodzi problemy z dotarciem do nich, o XIX-wiecznych jednostkach wojskowych. Przedstawiła także olbrzymią rzymskokatolicką parafię Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, istniejącą od XVIII w., a w końcu XIX w. liczącą ponad 110 000 osób.
Ostatnie trzy wystąpienia miały charakter informacyjny. „Zadania i działania Ośrodka Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych na KUL” przedstawił ks. dr hab. Waldemar W. Żurek (Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych KUL). Opowiedział historię Ośrodka, powołanego uchwałą senatu w 1956 r., przybliżając sylwetki i zasługi jego kolejnych dyrektorów. Skupił się na dorobku metodycznym, informacyjnym, naukowym i wydawniczym, którego część stanowi wydawany systematycznie półrocznik „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”. „Działalność Stowarzyszenia Archiwistów Kościelnych oraz indywidualne inicjatywy” przybliżył jego aktualny prezes ks. dr hab. Robert Kufel. Przywołał inicjatywę bp. Libery i początki stowarzyszenia w 2003 r. Wymienił też formy aktywności, do których należą warsztaty, zjazdy, konferencje, kursy kancelaryjne i archiwalne oraz czasopismo „Archiva Ecclesiastica”, którego najnowszy, 11 numer dostępny był w czasie konferencji. Na zakończenie dr Anna Laszuk (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych), ks. dr Michał Sołomieniuk (Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie) zaprezentowali „Program UNESCO Pamięć Świata – dokumenty z archiwów kościelnych na Liście Światowej i Liście Krajowej”. Po omówieniu działań UNESCO w dziedzinie ochrony dziedzictwa na Ziemi i pokazaniu przykładowych obiektów proweniencji kościelnej, które zostały wpisane na listy Pamięci Świata, zauważyli, że tylko bardzo nieliczne z nich przechowywane są w instytucjach kościelnych. Przyczyną tego stanu rzeczy nie jest zapewne mniejsza wartość ich zbiorów, ale trudności związane z ubieganiem się o wpis, z właściwym przygotowaniem potrzebnej dokumentacji. Skonstatowali też, że poza rozgłosem i promocją, zamieszczenie obiektów na listach światowej czy krajowej nie niesie ze sobą widocznych korzyści, a mogłaby się z tym wiązać np. realna pomoc we właściwym zabezpieczeniu tych skarbów dziedzictwa.
Fot. S. Natanaela Błażejczyk, Uczestnicy w ostatnim dniu konferencji.
W konferencji wzięło udział ok. 100 osób, reprezentujących głównie instytucje kościelne, a także archiwa państwowe i instytucje naukowe. O obecność relacji w mediach społecznościowych zadbały m.in. archiwa państwowe, archidiecezja łódzka i dr Karol Dowgiało. Materiały przygotowane przez prelegentów, podobnie jak z poprzednich konferencji, zostaną opublikowane, stanowiąc kolejny tom skierowany nie tylko do archiwów kościelnych.
Więcej:
Anna Laszuk
(NDAP)
tagi: Archiwa kościelne, 100-lecie archiwów, Konferencja naukowa