Kolejna konferencja, organizowana w cyklu upamiętniającym 500-lecie utworzenia województwa podlaskiego, odbyła się w dniach 8-9 czerwca 2017 r. w Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu Współorganizatorami byli: Urząd Marszałkowski Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,, Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Historycznego, Instytut Historii Litwy w Wilnie i Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, którego dyrektor skierował do uczestników uroczysty list. Jak co roku, konferencja zgromadziła historyków i archiwistów z Polski, Białorusi, Litwy, Łotwy, Rosji i Ukrainy, którzy wysłuchali ponad 20 referatów, biorąc także udział w dyskusjach, nieraz bardzo ożywionych.
Jako pierwsza zabrała głos Tamara Bairasauskaite, przedstawiając przebieg reformy na Litwie, odwołując się do bogatej dokumentacji komisji rewizyjnych, korespondencji i materiałów Bożowskiego, do tej pory nie wykorzystywanych w badaniach historycznych. Sławomir Iwaniuk z Archiwum Państwowego w Białymstoku, zaznaczając brak opracowań zagadnienia uwłaszczenia na Podlasiu, przedstawił na podstawie źródeł, w tym tabel likwidacyjnych, i na przykładzie wsi Ploski w ziemi bielskiej przebieg procesów zachodzących w połowie XIX w. na tym terenie. Obraz chłopa litewskiego i białoruskiego, widziany oczami ziemian, z uwzględnieniem różnic ich postrzegania zarysował Roman Jurkowski, zwracając uwagę na brak refleksji i samooceny autorów pamiętników. Pamiętniki nie tylko ziemian, ale i kapłanów oraz nieliczne chłopskie były źródłem badań Eryka Kotkowicza, który na ich podstawie próbował ustalić punkty stykania się szlachty i chłopów: praca w gospodarstwie rolnym, służba wojskowa, nowinki technologiczne i oświata.
Na inne źródło do dziejów chłopów – wystawy krajowe i gubernialne – zwrócił uwagę Andrej Kishtymau, Pierwsza wystawa mińska odbyła się w 1837 r., a największy sukces odniosła wystawa w 1914 r. Zachowane katalogi, albumy, a także dokumentacja organizatorów mówią o tym, jak pokazywano chłopów i jak zachęcano ich samych do wzięcia udziału w tych wydarzeniach. Dorota Michaluk, główny organizator cyklu konferencji, zwróciła uwagę na publicystykę polityczną, omawiając akcenty kładzione w czasopismach na różne kwestie w trzech wyraźnie odrębnych okresach: do powstania styczniowego 1863 r., druga połowa XIX w. oraz początek XX w. Przedstawiła też postulaty badawcze – analizy powiązań towarzyskich rodzin białoruskich i litewskich oraz publicystyki rosyjskiej w zakresie tematyki wsi białoruskich. Maryna Zapartyka, na podstawie analizy literatury białoruskiej końca XIX w., zauważyła tendencję zmiany postrzegania chłopa, którego przedstawiano jako coraz bardziej świadomego. Podkreśliła też, że znakiem rusyfikacji było wydanie w badanym okresie jedynie 38 książek w języku białoruskim, mimo iż powstawało ich coraz więcej. Obraz chłopa, przedstawianego w literaturze polskiej XIX w., omawiała Iwona Węgrzyn. Oprócz ewolucji od bohatera zbiorowego do indywidualnego, zauważalna jest zmiana optyki autorów po uwłaszczeniu. Chłopscy bohaterowie nie są już bezwolnymi poddanymi, lecz osobami coraz bardziej świadomymi klasowo i narodowo. Znaczenie tematyki symbolicznie podkreśliła literacka Nagroda Nobla za „Chłopów” Władysława Reymonta w 1924 r. Ciekawe obserwacje, oparte na analizie listów do redakcji i odpowiedzi publikowanych głównie w czasopiśmie „Ūkininkas“ w końcu XIX į na pocz. XX w., przedstawiła Dalia Pauliukeviciute. Zauważyła ona elementy świadomego dialogu redakcji z czytelnikami, często chłopami, którzy stawali się czytelnikami pracy, oraz zmianę głównej tematyki poruszanej w korespondencji – z porad rolniczych na kwestie narodowe.
Referat dr Małgorzaty Osieckiej
Małgorzata Osiecka z AGAD w oparciu o źródła archiwalne omówiła działanie Komitetu Urządzającego Królestwa Polskiego – obowiązujące prawo, procedury, osiągnięcia i praktyczne problemy, których też nie brakowało. Zwróciła uwagę na różne prawa i możliwości korzystania z uwłaszczenia. Kolejną instytucję, która odegrała istotną rolę w procesie uwłaszczenia, przedstawiła Alicja Nowak z AGAD. W działalności Banku Włościańskiego wyróżniła trzy fazy: początkowo udzielanie pożyczek dla włościan, w latach 1886-1908 – pośrednictwo w obrocie ziemią, a później – kredyty na podstawie umów zbiorowych lub indywidualnych. Jako konkretne przykłady podała dokumenty dotyczące leżącej w pobliżu Ciechanowca wsi Rutki. Norbert Tomaszewski, na podstawie konkretnych przykładów opisanych w źródłach ze zbiorów Muzeum Rolnictwa, wysnuł kilka wniosków ogólnych. Uwłaszczenie spowodowało odebranie pewnych praw szlachcie, ale i niepełną satysfakcję włościanom. Serwituty jawiły się jako źródło permanentnych konfliktów, ale można było jednocześnie zaobserwować zmianę stosunków gospodarczych między ziemianami i chłopami. Andrzej Dobroński skupił się na obserwacji wzrostu świadomości włościan w guberni łomżyńskiej i poczucia ich odrębności kulturowej w końcu XIX w. Ich zainteresowanie ruchami politycznymi, udział w zorganizowanych ruchach, chęć kształcenia się były czynnikami procesu kształtowania się liderów chłopskich, którzy zaczęli być widoczni na początku XX w. Andrzej Przegaliński z kolei zajął się przebiegiem reformy uwłaszczeniowej w guberni lubelskiej. Omówił jej genezę i historię, ukaz carski oraz jego realizację. Zwrócił uwagę na złe przygotowanie reformy, atmosferę terroru i brak zaangażowania miejscowych ziemian. Rozważanie zakończył cytatem wypowiedzi Władysława Pobóg-Malinowskiego, który wyrażał żal, że naród polski nie potrafił zadbać o polskich chłopów, a ich wyzwolenie przyniósł dopiero władca zaborczy.
Kolejne wystąpienia dotyczyły terenów innego zaboru – pruskiego. Wiesław Nowosad wspomniał kataster fryderycjański i reformy przeprowadzane w Prusach w końcu XVIII w. oraz działalność statystyczną tego państwa. Jej wyrazem były spisy ludności przeprowadzane przez Królewskie Pruskie Biuro Statystyczne co 3 lata oraz publikowany słownik topograficzny. Wydawnictwo to z 1830 r. objęło rejencje kwidzyńską i gdańską i stanowi doskonałe źródło do badań nad wsią pierwszej połowy XIX w. Tomasz Rembalski, na przykładzie Chwaszczyna leżącego w pobliżu Gdyni, pokazał kolejne reformy agrarne przeprowadzane w Prusach: 1799 r. – zwalnianie chłopów z pańszczyzny, 1804 r. – uwalnianie z poddaństwa, edykty uwłaszczeniowe w domenach (1808 r.) i dobrach prywatnych (1811 r.). Omówił też skutki tych działań – ogólne oraz specyficzne dla Kaszub. Norbert Kasparek zajął się Warmią, na której w rękach chłopskich pozostawał największy odsetek ziemi (w 1772 r. ponad 80%). Reforma uwłaszczeniowa była tam faktycznie zakończona w latach 20. XIX w. Zauważalne tam było niechętne nastawienie do państwa chłopów polskojęzycznych. W walce z germanizacją i umacnianiu polskości duże znaczenie mieli tam kapłani oraz sanktuarium w Gietrzwałdzie, gdzie latem 1877 r. miały miejsce objawienia Matki Bożej.
Referat prof. Norberta Kasparka
Na tereny Galicji zabrali nas kolejni referenci. Anna Wardzińska z AGAD przeanalizowała prasę lwowską z 1848 r., w tym artykuły „Gazety Lwowskiej”, „Dziennika Narodowego”, „Gazety Narodowej” i „Dziennika Stanisławowskiego”, które opisywały procesy zachodzące na tym terenie. Zamieszczano tam np. wyrazy poparcia oddolnego uwalniania chłopów z poddaństwa, wskazywano lokalnych przywódców, a także próbowano wzmacniać poczucie przynależności do narodu polskiego. Krzysztof Ślusarek przywołał dzieje austriackich reform józefińskich począwszy od połowy XVIII w., następnie jednak nie kontynuowanych. Na powrót do nich w latach 40. XIX w. wpływ miały zarówno ruchy oddolne, jak i głód powodujący liczne konflikty. Zwrócił uwagę, że w czasie Wiosny Ludów w Galicji najważniejsza była kwestia agrarna, a wymuszone uwłaszczenie skutkowało długotrwałymi sportami i nieefektywną strukturą gospodarstw chłopskich. Na zakończenie Ihor Żałoba spojrzał na XIX-wieczną ukraińską wieś oczami austriackich konsulów. Ich raporty nadsyłane do kraju, zawierające systematyczne obserwacje stanu gospodarki i zachodzące w niej zmiany krótko- i długoterminowe, były źródłem do analiz i pozwalały na podejmowanie różnych kroków we współpracy międzynarodowej Austrii.
W przedstawianych referatach widoczny był obraz chłopa – jak był on postrzegany i przedstawiany, jaka była jego postawa wobec zachodzących zmian – raczej zachowawcza, z rzadka aktywna i prorozwojowa. Chłopi rzadko kiedy sami byli w XIX w. twórcami źródeł, co pobrzmiewało w wypowiedziach referentów, którzy podkreślali, że potrzebne jest branie pod uwagę tego faktu i mogących wynikać z niego przekłamań obrazu włościan. Wspólne dla trzech zaborów było to, że to władze zaborcze wprowadzały reformy uwłaszczeniowe. Jednakże skutkiem zapoczątkowywanych przez nie zmian były często nie tylko nowa jakość relacji gospodarczych i partnerstwo szlachty i chłopów lecz także wzrost świadomości narodowej. Materiały z tej konferencji, podobnie jak z poprzednich, zostaną opublikowane.
Wyraźnym akcentem archiwalnym w dniu 9 czerwca, kiedy przypadał Międzynarodowy Dzień Archiwów, było otwarcie w drewnianym budynku kościelnym, przeniesionym do Muzeum z Bogut, wystawy „Ułany i Huzary. Wojsko polskie w Departamencie Siedleckim i w Województwie Podlaskim”. Jej autorem był Artur Rogalski z Archiwum Państwowego w Siedlcach.
Otwarcie wystawy
Tekst i zdjęcia: Anna Laszuk
NDAP