Uczczenie ważnych rocznic – 1050-lecia Chrztu Polski, 500-lecia reformacji i 420-lecia unii brzeskiej – było okazją do zorganizowania przez Archiwum Główne Akt Dawnych we współpracy z Kościołem Ewangelicko-Augsburskim w Rzeczypospolitej Polskiej dużej konferencji naukowej. Odbyła się ona w dniach 24-25 listopada 2016 r. Miejscem obrad była Chrześcijańska Akademia Teologiczna oraz Centrum Luterańskie.
Na program konferencji złożyły się: sesja plenarna i 11 sesji tematycznych. Pięć sesji poświęconych było Kościołowi katolickiemu, dwie – 420. rocznicy unii brzeskiej, tematami pojedynczych sesji były: Kościół prawosławny, 500 lat reformacji, Kościół i reformacja nad Bałtykiem oraz Archiwa. W trakcie tych sesji przedstawiono kilkadziesiąt referatów, których autorzy wywodzili się z uczelni i archiwów z Polski i zagranicy.
Ostatnia, najdłuższa sesja, Archiwa, obejmowała 9 referatów, których przedmiotem były różne źródła archiwalne i tkwiący w nich potencjał badawczy. Ks. prof. dr hab. Kazimierz Łatak (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie) przedstawił „Źródła do dziejów Kościoła w Polsce w zbiorach Archiwum Historycznego Zakonu Kanoników Regularnych Laterańskich w Rzymie”. Poprzedził to omówieniem dziejów i organizacji zakonu w Polsce oraz przebiegu porządkowania akt w rzymskim archiwum. Wskazał na różnorodność dokumentacji – począwszy od akt zakonników, przez protokoły kapituł, kroniki klasztorów, ikonografię, fotografie do rysunków i poezji autorów, którzy znajdowali schronienie w klasztorach. Dr Irena Wodzianowska (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) przedstawiła „Ecclesiastica w Państwowym Archiwum Obwodu Wołyńskiego”. Szczegółowiej omówiła cztery zespoły archiwalne, zwracając uwagę na fakt, że ich zawartość jest w języku głównie polskim, tytuły j.a. sformułowane zostały po rosyjsku, a nazwy zespołów są w języku ukraińskim. Uprzedzała też badaczy, że materiały proweniencji kościelnej są mocno rozproszone w archiwach ukraińskich. W celu poznania dokumentów z diecezji łuckiej trzeba odwiedzić nie tylko archiwum w Łucku, ale i w Kijowie, Petersburgu, Żytomierzu i Tarnopolu.
Kolejne wystąpienia dotyczyły polskich instytucji. „Zasób Archiwum Konwentu Bonifratrów w Krakowie” omówił Marek Bebak (Biblioteka i Archiwum Bonifratrów w Krakowie, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie). Przybliżył historię tego zgromadzenia i jego charyzmat opieki nad chorymi, który znajduje odzwierciedlenie w zachowanych materiałach archiwalnych. Podzielił je na źródła typowe dla archiwów zakonnych i specyficzne, czyli dotyczące działalności medycznej – szpitali, chorych, sposobów leczenia, dawnych recept. Nie ukrywał, że stan zachowania jest zły, ale czynione są starania o przeprowadzenia zabiegów konserwatorskich. W 2015 r. Archiwum otrzymało na ten cel dotację Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a w 2016 r. – Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych. Inne archiwum, gromadzące pozostałości dokumentacyjne hrabstwa kłodzkiego, przedstawił Kacper Manikowski (Uniwersytet Wrocławski) w referacie „Źródła do dziejów Kościoła katolickiego na ziemi kłodzkiej (XVI–XX wieku) w Archiwum Parafii Wniebowzięcia NMP w Kłodzku”. I w tym przypadku słuchacze poznali historię, w trakcie której powstawały przechowywane dokumenty proweniencji kościelnej i urzędowej. Na ich stan miały wpływ nie tylko skomplikowane dzieje rejonu, ale i kilkukrotne przeprowadzki archiwum. Pomocą archiwalną jest inwentarz sporządzony w latach 90. XX w. w języku niemieckim. Przykład największego w Polsce archiwum ewangelickiego pokazał Marcin Gabryś (Muzeum Protestantyzmu. Biblioteka i Archiwum im. B. R. Tschammera Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Cieszynie) w referacie „Źródła do dziejów Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w zbiorach Biblioteki i Archiwum im. B.R. Tschammera w Cieszynie do 1918 r.” Archiwum funkcjonuje przy najstarszej w Polsce parafii ewangelickiej, funkcjonującej bez przerwy id 1709 r. Przechowuje ono nie tylko akta parafii, a także superintendentury – w sumie 100 m. b. Autor zwrócił też uwagę na dokumentalną wartość bogatego księgozbioru, w którym znajduje się pierwsza drukowana historia kościoła z 1809 r., a także nierzadkie dopiski dotyczące rodzin pastorów czy Piastów linii cieszyńskiej.
O projekcie naukowym, dotyczącym książek gromadzonych w parafiach, opowiedzieli dr Joanna Szady (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II) i Stanisław Witecki (Uniwersytet Jagielloński) w prezentacji „Księgozbiory parafialne – tradycja i perspektywy badawcze”. Wpisuje się on w cykl Atlas Fontium. Autorzy badania swoje opierają na spisach inwentarzowych sporządzanych w parafiach w trakcie wizytacji. Obszarem badawczym są parafie prepozytury wiślickiej oraz diecezji płockiej. w II połowie XVIII w. W ramach opisu publikacji dokonywana jest ich identyfikacja, co umożliwia podejmowanie różnych badań społeczno-ekonomicznych, dotyczących np. zainteresowań i stanu czytelnictwa na plebaniach. Inny projekt naukowy omówili dr Piotr Rachwał i Natalia Turkiewicz (Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II). Ich wystąpienie było zatytułowane „Księgi metrykalne w archiwach parafialnych Lubelszczyzny. Dzieje zasobu”. Archiwum Archidiecezjalne w Lublinie nie gromadzi dokumentacji z parafii. Jest ona ciągle przechowywana w miejscach wytworzenia. Najstarsze księgi metrykalne, z drugiej połowy XVI w., znajdują się w katedrze lubelskiej. Do badań wytypowano obszar dawnego powiatu lubelskiego – 60 parafii. Odnalezione tam księgi opisano w specjalnym formularzu, a następnie digitalizowano. Zgromadzone informacje mają być docelowo dostępne na portalu www.ksiegimetrykalne.pl. Na razie można tam przeglądać księgi chrztów i ślubów z parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Matczynie.
Ostatnie dwa referaty kierowały uwagę uczestników w stronę archiwów państwowych. Dr Kamila Pawełczyk-Dura (Archiwum Państwowe w Łodzi) przedstawiła „Źródła archiwalne do dziejów Kościoła prawosławnego w guberni piotrkowskiej w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi”. Archiwum to nie przechowuje zespołów archiwalnych, których twórcy byliby jednostkami Kościoła prawosławnego. Podstawą referowanych zagadnień stała się więc kwerenda w różnych zespołach, głównie proweniencji urzędowej (m. in. Rząd Gubernialny Piotrkowski, Kancelaria Gubernatora Piotrkowskiego, Akta miasta Łodzi, Sąd Okręgowy Piotrkowski), która wyłoniła ok. 200 j. a. Ich zawartość dostarcza danych o organizacji parafii, budowie kościołów i innych budynków, działalności dobroczynnej, korzystaniu z pomocy społecznej i sytuacji obywateli prawosławnych. Justyna Król-Próba (Archiwum Główne Akt Dawnych) zaskoczyła słuchaczy wystąpieniem zatytułowanym „Akt Konfederacji Warszawskiej: między stanem badań a stanem faktycznym (pieczęcie i sznury) – refleksje konserwatorskie”. Wspomniała ona poczynione w okresie międzywojennym ustalenia Józefa Siemieńskiego i Zygmunta Wdowiszewskiego dotyczące liczby i opisu pieczęci dołączonych do dokumentu. W trakcie prac konserwatorskich w 2016 r. dokonała ponownego ich przeglądu, co dało podstawę do weryfikacji ustaleń. Przy dokumencie jest 209 nie 206 pieczęci, niektóre mocno zniszczone. Zdaniem pani konserwator przy dokumencie mogły być 224 pieczęcie, o czym świadczy system wiązania sznurków, mocujących pieczęcie, w 7 nie 6 rzędach. Rozpoznać udało się 12 nowych pieczęci – w sumie 163 są obecnie zidentyfikowane. Wystąpieniu temu towarzyszył pokaz sugestywnych ilustracji obrazujących zachowane pieczęcie i metody ich identyfikacji.
Na zakończenie organizatorzy zapowiedzieli publikację materiałów, z którymi będą mogły zapoznać się także osoby nieobecne na konferencji. W połączeniu z katalogiem wystawy „Skarby archiwalne 1155-1939. Święci, błogosławieni i wybitni ludzie Kościoła”, Warszawa 2016, będzie ona dokumentować działania podejmowane w roku 2016 – 1050. rocznicy Chrztu Polski.
Anna Laszuk
NDAP