Kolejna konferencja naukowa, zorganizowana przez Archiwum Nauki PAN i PAU, odbyła się w Krakowie w dniu 13 czerwca 2014 r. Tegoroczny temat to „Ocean wszechrzeczy … w spuściznach ludzi nauki i kultury”.
Konferencję rozpoczął prof. Jerzy Wyrozumski, Sekretarz Generalny PAU, podkreślając zasługę archiwów w odkrywaniu, zabezpieczaniu i włączaniu do obiegu naukowego spuścizn. Dr Rita Majkowska, dyrektor Archiwum Nauki, powitała gości i wprowadziła w tegoroczną tematykę.
Obrady prowadził prof. Zenon Piech, który przypomniał dotychczasowe konferencje, organizowane przez Archiwum, tzn. „Archiwa dla nauki. Dlaczego nauce potrzebne są archiwa naukowe?”, „Archiwa, biblioteki i muzea wobec nowych wyzwań w dobie digitalizacji”, „Zarządzanie procesem digitalizacji oraz prawne aspekty udostępniania kopii cyfrowych”, „Ocalone od niepamięci… Co kryją archiwa osobiste uczonych i twórców?”, „Czas zatrzymany… Fotografie w spuściznach uczonych i twórców”. Za istotny walor tych konferencji uznał towarzyszące im wystawy tematyczne oraz edycje materiałów. Zauważył też, że spuścizny po uczonych stanowią często istotne uzupełnienie dokumentacji placówek naukowych.
Janusz Pezda (Uniwersytet Jagielloński) w referacie „Od kolekcji do spuścizny” pokazał, jak niektóre pasje kolekcjonerskie mogą przerodzić się od zbieractwa w świadome gromadzenie materiałów nie tylko ciekawych, ale i cennych. W wielu przypadkach gromadzonym obiektom towarzyszą materiały związane z ich pozyskiwaniem, a wiedza kolekcjonera staje się coraz bardziej fachowa. Głównym omawianym przykładem był Tomasz Niewodniczański, fizyk jądrowy, który zgromadził – nieraz kupując i ratując od zniszczenia – wiele map, planów, starodruków, rękopisów, w tym dokumentację z Łańcuta. Część jego spuścizny została przekazana do Zamku Królewskiego w Warszawie, jednak nie jest to jeszcze zbiór kompletny.
Maria Wrede (Biblioteka Narodowa) przekonywała, że „Różnorodność nie jest łatwa”, a mimo to można sobie z nią poradzić. Postulowała konieczność zachowania formalnej integralności zespołu zawierającego różne rodzaje dokumentacji przy ewentualnym fizycznym ich wydzielaniu oraz zaproponowała kilka metod porządkowania wedle określonych kryteriów. Prace te mogliby wykonywać w razie potrzeby np. wyspecjalizowani mobilni katalogerzy. Przedstawiła też koncepcję tworzenia dokumentu zespołu, który zawierałby bazę opisów oraz cyfrowe kopie dokumentów. Opisy musiałyby być zgodne ze standardami, np. z RDA (Resource Description and Access) powstałym z połączenia elementów MARC21 i EAD.
Marek Durčanský (Archiwum Uniwersytetu Karola w Pradze) kolejny raz przedstawiał doświadczenia południowych sąsiadów, tym razem mówiąc o „Dokumentacji pozaaktowej w czeskich archiwach specjalistycznych: przykład Archiwum Uniwersytetu Karola”. Archiwum to przechowuje zarówno dokumentację aktową, typową dla archiwów, publikacje – z domeny bibliotek oraz dokumentację pozaaktową częstą w muzeach, m.in. medale, starodruki, wycinki prasowe czy dzieła sztuki. Znajdują się one także w ramach ok. 100 spuścizn, nie tylko uczonych. Wyjątkowym przykładem jest spuścizna Jana Palacha, którą początkowo przekazano do Muzeum Narodowego w Pradze, ale później uznano, że w archiwum uniwersyteckim zostanie ona bardziej fachowo opracowana.
Kolejnymi mówcami byli pracownicy Archiwum Akt Nowych. Dyrektor Tadeusz Krawczak przedstawił referat „Nie tylko akta… Różnorodność źródeł w spuściznach prywatnych na przykładzie kolekcji Aleksandry i Mieczysława Białkiewiczów”. Omawiany zespół zawiera dokumentację wyjątkowo zróżnicowaną, związaną z kolejami życia twórców oraz zebraną przez nich. Są w nim zarówno dokumenty, fotografie, mapy (także z XVII w.), jak i mundury, broń, pamiątki spod Monte Cassino, rzeźby i puchary sportowe. AAN nie otrzymał całej spuścizny – jej części przekazane zostały także do Instytutu Sikorskiego w Londynie, do Izby Pamięci w Opolu i jako votum na Jasną Górę.
„Ślady foniczne w Archiwum Akt Nowych (O radiowej twórczości Teodora Parnickiego)” przedstawił Krzysztof Smolana. Omówił „dźwięk zapisany na papierze” czyli zapisy tekstów audycji z czasów, kiedy pisarz pracował w latach 1943-1946 w radiu w Meksyku (Radio Gobernación, a później Mil). Materiały stanowią część jego spuścizny, wchodzącą w skład zespołu Poselstwo RP w Meksyku. Charakterystyce tych dokumentów towarzyszyła opowieść o barwnym życiu i sylwetce T. Parnickiego.
Audycje radiowe, ale w inny sposób przedstawił też Stefan Witold Alexandrowicz (Polska Akademia Umiejętności). Opowieść „Godni pamięci badacze słowem i cyfrą przypominani” dotyczyła serii biogramów prezentowanych w Radiu Kraków. Przygotowywane są one w konwencji kilkuminutowych wywiadów, w których red. Jan Stępień rozmawia z prof. S.W. Alexandrowiczem, który przekazuje fakty z życia kolejnych naukowców oraz charakteryzuje ich postawy i dorobek. PAU opublikowała 114 pierwszych audycji z lat 2008-2013 jako zapis cyfrowy na płytach DVD. Dwie z nich – rozmowę o botaniku Józefie Rostafińskim oraz o geologu Walerym Goetlu – można było posłuchać w trakcie konferencji.
Kolejne dwie osoby reprezentowały Archiwum Polskiego Radia. Dyrektor Waldemar Listowski przedstawił „Nowoczesne metody gromadzenia i opracowywania dokumentów audialnych w Archiwum Polskiego Radia”. Poprzedził to ogólną informacją o strukturze archiwum oraz przechowywanych w nim zbiorów. Składa się na nie ponad 1 mln nagrań, obecnie digitalizowanych lub mających natywną postać cyfrową. Zdigitalizowane nagrania zapisywane są w dwóch kopiach – na dysku twardym oraz na taśmie LTO. Ich opisy gromadzone są w Archiwum Cyfrowym opartym na systemie Multimedialnej Radiowej Bazy Danych (MRBD). Znaczenie dokładnych metadanych radiowcy doceniają niemal każdego dnia, poszukując dzięki nim potrzebnych, zazwyczaj „na już”, audycji. Konieczność profesjonalnego przygotowania opisów podkreślał więc W. Listowski zaznaczając, że nie można powierzać tej pracy przypadkowym osobom.
Agnieszka Kordowicz przedstawiła dokładniej jedną z przechowywanych przez to archiwum spuścizn. Referat „Tu Polskie Radio Warszawa… Spuścizna prof. Macieja Józefa Kwiatkowskiego w zbiorach Archiwum Polskiego Radia” dotyczył daru przekazanego w 2004 r. Profesor Kwiatkowski był badaczem dziejów radiofonii i zgromadził wiele materiałów, często unikalnych: kopie dokumentów, czasopisma, druki ulotne, wycinki prasowe, spisane nagrania, notatki z rozmów. Część spuścizny stanowi korespondencja ze słuchaczami oraz dokumenty osobiste, także z czasów okupacji i Powstania Warszawskiego.
Ostatnią sesję rozpoczął Michał Jakubczyk, przedstawiając „Muzeum i Archiwum Domu Rodzinnego Jana Pawła II”. Placówka mieści się w trzech kamienicach w Wadowicach, istnieje od 30 lat, a od 4 lat ma status instytucji kultury. W 2010 r. zmieniono jej formułę, a nową koncepcję opracowali m.in. Barbara i Jarosław Kłaputowie. Zgromadzone zbiory w dużej mierze stanowią depozyt, ale niektóre trafiły jako dary lub zakupy. Są one bardzo różnorodne – od dokumentów i zdjęć, przez eksponaty typu kajak, narty czy pistolet Ali Agcy, po relikwie w postaci kropli krwi na garniturze ochroniarza z dnia zamachu.
Zbigniew Dyrdoń (Archiwum Narodowe w Krakowie) wprowadził słuchaczy w krąg „Kartografii i dokumentacji technicznej na wybranych przykładach z Archiwum Narodowego w Krakowie”. Omówił kartografika i plany znajdujące się w niektórych zespołach m.in. w Tekach Antoniego Schneidra, Archiwum i Zbiorze Kartograficznym gen. Józefa Chłopickiego oraz Archiwum Młynowskim Chodkiewiczów. Prezentacja multimedialna umożliwiła ujrzenie wielu przykładów tej dokumentacji. Referent przedstawił też metody jej opracowania i opisu w bazach danych MAPY i IZA.
W kręgu kartografików pozostawała też Marzena Woźny (Muzeum Archeologiczne w Krakowie). Jej wystąpienie „Zaginiona mapa Józefa Łepkowskiego” przybliżało dzieje kartografii archeologicznej, której początki sięgają XVIII w. Żyjący w XIX w. bohater referatu był inicjatorem prac w Towarzystwie Naukowym Krakowskim. Przygotował system symboli i barw do oznaczania typów i chronologii zabytków przedstawianych na takich mapach. Sporządził też mapę archeologiczną ziem polskich. Jego spuścizna została jednak rozproszona. Przez wiele lat słynna mapa, doceniona m.in. na Międzynarodowym Kongresie Antropologiczno-Archeologicznym w 1881 r. w Lizbonie, uchodziła za zaginioną. Nie była bowiem przechowywana ani w spuściźnie Łepkowskiego w Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, ani w jego materiałach w Archiwum Narodowym w Krakowie. Zachowała się jednak w Muzeum Archeologicznym w Krakowie i mogła być zaprezentowana.
Ostatnie wystąpienie Barbary Godzik (Instytut Botaniki PAN) dotyczyło „Zielników wybitnych polskich uczonych w zbiorach Instytutu Botaniki PAN”. Instytut ten przechowuje 1,4 mln rozpoznanych okazów, a jego zbiory – jedne z dwóch największych w Polsce – mają charakter kolekcji narodowej. W międzynarodowym systemie oznaczone są jako KRAM. Jest to zielnik żywy, przyrastający. Znajdują się w nim nie tylko rośliny z Polski, ale i z innych krajów i kontynentów. Zebrane zostały w ciągu ostatnich trzech wieków – ich zaczątek stanowiły kolekcje Muzeum Komisji Fizjograficznej. Okazy cieszą się dużym zainteresowaniem naukowców, są udostępniane głównie na miejscu, w instytucie, wyjątkowo tylko przesyłane do innych instytucji.
Na zakończenie odbyła się krótka dyskusja. Podsumowała ją dr Rita Majkowska dziękując za wszystkie referaty, prezentacje i głosy. I po raz kolejny wyraziła nadzieję, że uda się zorganizować spotkanie, w którym mniej będzie monograficznych prezentacji, a więcej dyskusji o charakterze roboczym, konstruktywnym, której zwieńczeniem będą konkretne postulaty lub uchwały, pomagające podjąć wspólne działania.
Tej konferencji także towarzyszyła ekspozycja w sali wystawowej Archiwum na ul. Św. Jana 26, przygotowana głównie przez Marcina Maciuka z Archiwum Nauki PAN i PAU oraz wolontariuszkę Marię Urgacz. Pokazano na niej przykłady różnorodności dokumentacji zgromadzonej w spuściznach oraz źródło tegorocznego tytułu „Ocean wszechrzeczy”.
„Wszyscy razem stoimy na wybrzeżu oceanu wszechrzeczy, przyglądamy się wszyscy niezmęczonej grze zjawisk. […] Nauka nie jest jedynie składnicą odrobionej już wiedzy; nie jest zbiorem przepisów i recept ani też sumą wskazówek potrzebnych w rozmaitych zawodach. Prowadząc na wielki gościniec przeobrażeń i zmian, nauka pozwala spotkać się z różnorodnością i potęgą świata”.
Władysław Natanson
tekst i zdjęcia
Anna Laszuk
NDAP