„Archiwa i kolekcje prywatne – dziedzictwo archiwalne, dziedzictwo kultury”, Warszawa, 13-15 marca 2013 r.
Konferencja, zorganizowana przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych i Polską Akademię Nauk Archiwum w Warszawie odbyła się w siedzibie NDAP.
Konferencję otworzył Naczelny Dyrektor prof. Władysław Stępniak, który mówił o potrzebie tworzenia archiwów domowych i rodzinnych, dokumentujących jednostkowe losy ludzkie. Zaznaczył potrzebę refleksji terminologicznej nad kwestią archiwów prywatnych a także współpracy z muzeami i bibliotekami oraz z kolekcjonerami.
Pierwszy mówca, dyr. Andrzej Biernat (NDAP) w wystąpieniu pt. „Archiwa a niepaństwowy zasób archiwalny – o czym mówimy i o co nam chodzi?” przedstawił uwarunkowania prawne wynikające z ustawy archiwalnej z 1983 r. dot. nieewidencjonowanego niepaństwowego zasobu archiwalnego (nnza). Zauważył, że z ustawy oraz innych aktów prawnych nie wynika, jak należy wydzielać materiały archiwalne wchodzące w skład nnza. Do zasobu tego zalicza się: archiwa prywatne, rodowe, rodzinne, majątkowe (podworskie), spuścizny, zbiory archiwalne, kolekcjonerstwo. Dyr. A. Biernat zaznaczył możliwość współpracy archiwistów z Polskim Towarzystwem Historycznym i Kolekcjonerskim (istnieje od 2012 r.) i wspierania „uczciwego” zbieractwa. Wspomniał też o rejestrze o narodowym zasobie archiwalnym jako instytucji prawnej, a także o działaniach, jakie państwo powinno podejmować we wspieraniu kolekcjonerstwa i archiwów społecznych: mogą to być ulgi podatkowe czy pomoc w konserwacji. Naturalnymi sojusznikami archiwów w działaniach gromadzenia archiwaliów prywatnych są archiwa społeczne, jako instytucje ruchliwe i zorientowane w lokalnych warunkach.
Kolejni mówcy: Marek Konstankiewicz (UMCS) i Adrian Niewęgłowski (UMCS) oraz Rafał Borychowski (UPH Siedlce) przedstawili referaty: „Status prawny archiwów osobistych” (pierwszych dwóch) i „Nieewidencjonowany niepaństwowy zasób archiwalny – idea, przepisy, rzeczywistość”, w których omówili prawny aspekt archiwaliów prywatnych w świetle ustawy archiwalnej i innych aktów prawnych. Robert Górski (NDAP) w referacie „Udostępnianie archiwaliów proweniencji prywatnej w archiwach państwowych. Czy i jakie zmiany są potrzebne?” Prelegent stwierdził, że w archiwach powinny obowiązywać jednolite zasady dostępu do materiałów, zgodne z kulturą otwartości i dokonał przeglądu przepisów w materii udostępniania, począwszy od dekretu Naczelnika Państwa z 1919 r. aż do czasów współczesnych. Dostęp do archiwaliów jest obecnie coraz bardziej zliberalizowany, czego przykładem jest Zarządzenie nr 4 NDAP z 1 lutego 2013 r. o organizacji udostępniania materiałów archiwalnych w archiwach państwowych. W przypadku archiwaliów prywatnych szczególnie istotna jest ochrona dóbr osobistych i danych osobowych oraz kwestie praw autorskich, problemy nieznane raczej w przypadku akt urzędów i instytucji. Autor zaznaczył, że niezbędna jest współpraca między archiwami a twórcami spuścizn i ich spadkobiercami.
Anna Krzemińska (Instytut Farmakologii PAN) w prezentacji pt. „Między dostępem a posiadaniem. Wybrane zagadnienia realizacji praw własnościowych do materiałów archiwalnych i obiektów o charakterze zabytkowym”. Autorka, będąca także współpracowniczką kancelarii prawnej, przedstawiła tę tematykę na podstawie „studium przypadku” rodziny Potockich z linii krzeszowickiej. Na mocy dekretu o reformie rolnej Adam Potocki utracił prawo do majętności, a także nieruchomości i ruchomości zabytkowych. Materiały archiwalne po wojnie trafiły w większości do Muzeum Narodowego w Krakowie, gdzie są przechowywane do dziś. Rodzina, w swoich działaniach mających na celu odzyskanie prawa własności nie dąży do fizycznego odzyskania dóbr kultury, zdając sobie sprawę z kosztów ich utrzymania, chce jedynie odzyskać pamiątki rodzinne (które nie podlegają przepadkowi) oraz ustanowić wieczysty depozyt i uzyskać możliwość zbycia niektórych eksponatów.
Hanna Krajewska (PAN Archiwum) zastanawiała się, „Czy rozproszenie spuścizn archiwalnych jest nieuchronną koniecznością?” Spuścizny trafiają do archiwów już w stanie rozproszonym często w wyniku działań samych twórców, którzy przekazują części swojej spuścizny rozmaitym instytucjom, z którymi np. byli związani. Takim przykładem jest spuścizna prof. A. Gieysztora, która jest przechowywana m.in. na Zamku Królewskim w Warszawie i w Wyższej Szkole Humanistycznej w Pułtusku. Rozproszenie spuścizn jest wynikiem często zapisów testamentowych, a także rozmaitych przypadkowych uwarunkowań. Nie jest to tylko specyfika polska, z problemem tym muszą zmierzyć się także archiwiści za granicą. Jako przykład przeciwdziałania rozproszenia referentka przedstawiła brytyjski projekt „bath”, będący rodzajem komitetu, w skład, którego wchodzili przedstawiciele ok. 20 instytucji (m.in. Archiwum Narodowego i Towarzystwa Historycznego), którego głównym zadaniem było prowadzenie narodowego centralnego katalogu spuścizn. Projekt ten został zamknięty w 2009 r. Autorka zaproponowała, aby w Polsce powołać analogiczną Radę/Komitet, którego trzon mógłby stanowić Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, Polska Akademia Nauk Archiwum oraz Polskie Towarzystwo Archiwalne. To ciało mogłoby zawiadywać stworzeniem portalu lub bazy danych dla gromadzenia informacji o spuściznach.
Następnie w zastępstwie nieobecnego Mirosława Supruniuka (Archiwum Emigracji. BU Toruń) tekst jego wystąpienia pt. „Emigracja: dziedzictwo archiwalne czy dziedzictwo kultury. Problemy metodologiczne” przedstawiła Anna Mieszkowska.
W zastępstwie nieobecnej Marleny Jabłońskiej (UMK) jej referat „Znaczenie pozycji archiwum w procesie gromadzenia kolekcji prywatnych” wygłosiła Dorota Drzewiecka. Autorka podkreśliła rolę instytucji archiwum jako marki, a czynniki kształtujące markę archiwum to jego zasób, jakość pomocy archiwalnych, stan archiwaliów itp. W ten sposób buduje się wiarygodność instytucji, co ma niebagatelne znaczenie dla potencjalnych darczyńców spuścizn archiwalnych.
Następny blok wystąpień dotyczył metodyki opracowania spuścizn. Jako pierwsza wystąpiła Alicja Kulecka (Uniwersytet Warszawski) z referatem pt. „Archiwa osobiste – problemy gromadzenia i opracowania”. Zwróciła uwagę na duże zróżnicowanie tego typu materiałów, w związku z czym wymagają one indywidualnego podejścia. Wanda Roman (UMK) zaprezentowała temat „Między standardem a różnorodnością. Analiza ewidencjonowania i opracowania spuścizn archiwalnych na wybranych przykładach”. W archiwach państwowych stosuje się przepisy Archiwum PAN z 1990 r., biblioteki stosują własne zasady, a muzea traktują przechowywane u siebie archiwalia jak obiekty muzealne, więc posługują się ewidencją muzealną. Ta dowolność przekłada się na niejednolitość opisu. Obie mówczynie podkreślały konieczność stworzenia wspólnej platformy dla informacji o spuściznach przechowywanych w różnych instytucjach.
Z kolei Tomasz Czarnota (UMCS) przedstawił referat pt. „Problem granic zespołu w archiwach osobistych widziany oczami ich twórców – kazus archiwaliów Jerzego Giedroycia”. J. Giedroyć zgromadził w swoim domu w Maison Lafitte pod Paryżem ogromne archiwum, będące owocem nie tylko szerokiej działalności gospodarza, ale także jego zbierackich pasji. W archiwum tym przeplata się sfera zawodowa i prywatna, a ich rozdzielenie jest w wielu przypadkach niemożliwe.
Następnie Rafał Leśkiewicz (IPN) omówił „Archiwa i kolekcje prywatne w zasobie Instytutu Pamięci Narodowej”. Oprócz akt „bezpieki” IPN przechowuje również spuścizny, których liczba przekracza 100 zespołów. Są to głównie darowizny, ale znajduje się tu też np. spuścizna Artura Greisera, zawierająca jego osobistą korespondencję oraz fotografie.
Andrzej Szczepaniak (Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie) przedstawił referat „Spuścizny w Archiwum Muzeum Narodowego w Warszawie – problemy z rozproszeniem i ewidencjonowaniem”. Obecnie w archiwum tym przechowuje się 11 spuścizn (są to często fragmenty), głównie pracowników muzeum lub osób z nim związanych: m.in. Stanisława Lorentza, Kazimierza Michałowskiego, Janiny Ruszczycówny, Władysława Marconiego. Spuścizny te są często rozproszone między różne działy, a przykładem takim jest spuścizna W. Marconiego, znajdująca się w 3 działach: w Zbiorach Ikonograficzno-Fotograficznych, Gabinecie Grafiki i Rysunku Nowożytnego Polskiego oraz w Archiwum.
Anna Mieszkowska (PAN Archiwum) przedstawiła interesującą prezentację pt. „Kolekcja Artyści emigracyjnej Melpomeny. Jak teatralia z emigracyjnych piwnic, strychów i pawlaczy trafiły do Polskiej Akademii Nauk – Archiwum w Warszawie”. W kolekcji tej znajduje się unikatowa dokumentacja życia teatralnego polskiej emigracji, która w czasie II wojny światowej znalazła się poza granicami Polski i po 1945 r. do Polski nie wróciła: są to zdjęcia, programy, akta, listy, afisze itp. z lat 1900-2012. Materiały te w formie darów zebrane zostały przez A. Myszkowską i przekazane do Archiwum PAN. Poza tym osobno przekazano spuściznę Fryderyka Járosyego i Jadwigi Braun-Domańskiej.
Na tym zakończył się pierwszy dzień obrad.
Drugi dzień konferencji rozpoczęło wystąpienie Marii Wrede (Biblioteka Narodowa) pt. „Zbiory nośników pamięci w instytucjach prywatnych i społecznych – uwagi na temat modeli współpracy i metodyki opracowania”, w którym autorka przedstawiła postulaty minimalnego wspólnego zestawu opisu, którego podstawą może być standard EAD i MARC21 oraz kartoteki autorytatywne. Trudno jednak ustalić, ile i jakie instytucje prywatne i społeczne przechowują zbiory archiwalno-muzealno-biblioteczne, gdyż dostępne źródła (GUS, Ośrodek „Karta” i in.) rejestrują tylko wycinki tej działalności.
Andrzej Mycio (BU Toruń) przedstawił „Metody opracowania spuścizn po uczonych w Sekcji Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu”. Biblioteka przechowuje ok. 4, 5 tys. jednostek rękopiśmiennych, które stanowią głównie spuścizny po wybitnych postaciach środowiska toruńskiego, przede wszystkim z UMK. Jest to 60 zespołów, których twórcy to m.in. profesorowie: Karol Górski, Henryk Elzenberg, Sławomir Kalembka, Kazimierz Hartleb. Stan opracowania spuścizn jest bardzo różny, część posiada katalog (od 2008 r. sporządzany w systemie komputerowym Horizon, w formacie MARC21), a ok. 200 m.b. jest w ogóle niezinwentaryzowanych i trwają prace ewidencyjne.
Anna Sobczak (Uniwersytet Szczeciński) w prezentacji pt. „Elektroniczne spuścizny naukowców i ich przyszłość” nakreśliła sylwetkę współczesnego naukowca, który aktywnie korzysta z możliwości, jakie daje Sieć: flicr, digg, fora internetowe (np. iFAR), YouTube, Twitter, Facebook, blogi, Wikipedia itd. Samodzielna archiwizacja własnej aktywności w Sieci jest raczej niemożliwa, autorka zaproponowała więc stworzenie w Polsce kompleksowej platformy archiwizacji, która mogłaby się tym zająć. Z badań przeprowadzonych w Niemczech przez Anke Hartling wśród młodych naukowców wynika, że 85% z nich oddałoby swoje dane na taką platformę, 71% nie myśli o spuściźnie, 100% chciałoby mieć kontrolę nad danymi, 50% drukuje dane w celu ich zabezpieczenia, 77% korzysta z mediów społecznych, 85% zabezpiecza je w chmurze.
Anita Chodkowska (PAN Archiwum) w wystąpieniu pt. „Porządkowanie spuścizn zawierających dokumenty elektroniczne – problemy praktyczne” przedstawiła cały katalog pytań i wątpliwości, związanych z porządkowaniem hipotetycznej spuścizny Anity Chodkowskiej (stworzonej na potrzeby referatu): jak zabezpieczać nośniki i dane na nich, czy dotychczasowe wytyczne z 1990 r. mogą być przydatne itp.
Tematem kolejnego wystąpienia, autorstwa Roberta Derewendy (Instytut im. ks. Franciszka Blachnickiego) było „Archiwum Główne Ruchu Światło-Życie” [w Lublinie], gromadzące materiały z działalności ks. Blachnickiego jako założyciela i moderatora ruchu oazowego, kolejnych moderatorów oraz instytucji Ruchu a także jego podmiotów. Zgromadzona dokumentacja to materiały aktowe, jednak duża jej część to fotografie i nagrania.
Następnie Zbigniew Król (AAN) przedstawił „Archiwa prywatne w zasobie Archiwum Akt Nowych – studium porównawcze”, a Janusz Grabowski (AGAD) „Kolekcję Tomasza Niewodniczańskiego. Współpraca z polskimi instytucjami, stan opracowania i udostępnienie zbiorów”.
Marek Kietliński (AP Białystok) omówił temat „Kolekcje i zbiory byłych działaczy NSZZ „Solidarność” w Białymstoku – próby pozyskania i oczekiwania ich twórców”. Dokumentacja Związku z lat 80. XX w. w czasie stanu wojennego uległa rozproszeniu, jednak duża jej część jest przechowywana u byłego przewodniczącego zarządu regionu, Stanisława Marczuka. Są to materiały pozbawione ewidencji, a dostęp do nich jest utrudniony. Obecnie trwają starania Archiwum Państwowego w Białymstoku, aby ta dokumentacja trafiła do zasobu archiwum.
Piotr Bewicz, Waldemar Chorążyczewski i Agnieszka Rosa (UMK) wygłosili „Manifest albo dekalog twórcy archiwum prywatnego”, którego 1 zasada brzmi: „Dobro zasobu archiwalnego jest wartością naczelną”. Manifest wzywa do zaistnienia na nowo archiwów społecznych jako pełnoprawnych depozytariuszy materiałów archiwalnych. Archiwa publiczne mają wyłączne prawo gromadzenia materiałów publicznych, jednak w pozostałej sferze musi istnieć równość gromadzenia akt: archiwa prywatne powinny mieć prawo gromadzenia archiwaliów prywatnych oraz społecznych. Autorzy manifestu podkreślają prawo twórcy archiwum prywatnego do gromadzenia obiektów muzealnych i bibliotecznych, gdyż archiwalia są tylko częścią pozostawionego samoświadectwa.
Katarzyna Ziętal (Ośrodek Karta) przedstawiła temat:„Kiedy prywatne przechodzi w publiczne…archiwa społeczne i ich otoczenie”. Ośrodek Karta od listopada 2012 r. prowadzi projekt „Archiwa społeczne w Polsce”, mający na celu pomoc archiwom tworzonym oddolnie przy fundacjach, stowarzyszeniach, grupach nieformalnych. Dużym osiągnięciem jest wydanie pierwszego w Polsce podręcznika „Archiwistyki społecznej”, dostępnego na otwartej licencji online.
Kontynuując powyższy wątek Karol Jacek Stachelski (Małopolski Urząd Wojewódzki w Krakowie) przedstawił projekt pt. „KolnoTeka – Cyfrowe Archiwum Ziemi Kolneńskiej jako przykład niepaństwoweo nieewidencjonowanego zasobu archiwalnego”.
Następnie Bartosz Nowożycki (AAN) omówił „Kolekcje osobowe w Instytucie Józefa Piłsudskiego w Ameryce oraz Polskiego Instytutu naukowego w Ameryce. Stan zachowania, metody opracowania”.
Konferencja była okazją do spotkania wielu środowisk, aktywnie pozyskujących, gromadzących i udostępniających archiwalia prywatne i spuścizny. Wszyscy mówcy i dyskutanci podkreślali potrzebę współpracy oraz wymiany wiedzy i doświadczeń. H. Krajewska zachęcała do budowy wspólnej platformy działania na wzór brytyjskiego projektu „bath”, a A. Sobczak podkreślała rolę portalu www.szukajwarchiwach.pl jako miejsca na udostępnianie zarówno informacji jak i skanów. Dyr. W. Stępniak doceniając działalność archiwów społecznych stwierdził, że w znaczny sposób poszerzają one bazę źródłową i w znakomity sposób mogą wywoływać interesujące źródła, jednak muszą działać w granicach obowiązującego prawa archiwalnego. Poruszano także problemy granic zespołu (Alicja Kulecka) oraz niewłaściwego z punktu widzenia zasady proweniencji przechowywania w ramach spuścizn akt pochodzenia urzędowego (Hanna Staszewska). Mnogość i rozmaitość podejmowanych w dyskusji wątków świadczy o potrzebie takich spotkań, a ich kontynuację zapowiedział Naczelny Dyrektor prof. W. Stepniak.
Hanna Staszewska
AP Poznań