Od września 2010 roku realizowana jest umowa dwustronna między Czechami i Austrią o wymianie dóbr kultury. W jej ramach 30 stycznia 2013 r. Archiwum Państwowe Republiki Austrii (Österreichisches Staatsarchiv – ÖStA), przekazało do czeskiego Archiwum Narodowego (Národní Archiv. – NA), siedem konvolutów z kolekcji „Böhmische Herrschaftsakten“ w odpowiedzi na zwrot 389 kartonów z aktami k.k. Ministerien des Inneren, für Landwirtschaft und für öffentliche Arbeiten (Cesarsko – Królewskiego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, do spraw Rolnictwa i Robót Publicznych), jak również dwa metry akt do różnych archiwów we Wiedniu.
Historia tych akt, jest jak obraz wydarzeń politycznych XX wieku i przypomina grę w ping-ponga. W czesko-austriackiej umowie archiwalnej zawartej w 1920- ze względów gospodarczych- postanowiono o pozostawieniu na terenie nowopowstałej republiki czechosłowackiej akt byłej monarchii austro-węgierskiej, które wówczas znajdowały się na jej terytorium. Ponadto, do archiwów czechosłowackich przekazano akta centralnych władz z lat 1888-1918 takich krajów koronnych monarchii jak: Czechy, Morawy i Górny Śląsk.
W czasach pierwszej republiki przyjęte wówczas rozwiązania, głównie w kręgach nacjonalistycznych, uznawane zostało za haniebne i niekorzystne dla Austrii. Po aneksji Austrii i zajęciu Czechosłowacji przez hitlerowskie Niemcy, z wielkim zapałem przedstawiciele nowej władzy, rozpoczęli starania o zwrot archiwaliów wcześniej oddanych republice czechosłowackiej, a także postulowali przejęcie do Wiednia części archiwaliów czeskich. Akta wróciły do Wiednia, ale niestety na krótko.
Kiedy wybuchła II wojna światowa, aby uchronić nie tak dawno odzyskane archiwalia przed nalotami bombowymi, ewakuowane je ponownie z wiedeńskich archiwów na terytorium południowych Moraw. Po 1945 roku sytuacja uległa kolejnej zmianie- uznano, że zespoły archiwalne powinny wrócić tam, gdzie były przed II wojną światową. Jednak tak się wówczas nie stało -sytuacja polityczna w Europie, jak również podzielenie jej żelazną kurtyną, uniemożliwiło uregulowanie wzajemnych stosunków związanych z archiwaliami pomiędzy oboma państwami, które znalazły się we wrogich obozach politycznych.
Tak więc przez kilka dziesięcioleci negocjacje w sprawie restytucji materiałów archiwalnych były ze względów politycznych niemożliwe, co uległo zmianie dopiero po 1990 roku. Tylko dzięki intensywnym kontaktom między archiwistami austriackimi z ÖSTA i czeskimi z CNA od 2005 omówiono i uzgodniono listę zespołów, które przez oba archiwa uznane zostały za pozostałości wojny z niewłaściwą przynależnością.
W przyjaznej atmosferze i klimacie otwartości, postanowiono w końcu wyprostować ciążące od lat na wzajemnych relacjach roszczenia i oczekiwania w stosunku do zasobów archiwalnych po wspólnej habsburskiej przeszłości. Dyrektor Czeskiego Archiwum Narodowego dr Eva Drašarova podjęła inicjatywę przeniesienia spraw wymiany dóbr kultury, także na grunt polityczny, co ostatecznie zostało usankcjonowane decyzją czeskiego rządu nr 537 z dnia 11 sierpnia 2010 r.
Realizacja wymiany zespołów archiwalnych pomiędzy oboma państwami po prawie siedemdziesięciu latach od zakończeniu II wojny światowej, dwudziestu trzech latach po „aksamitnej rewolucji” w Pradze dowodzi, że chociaż „archiwalne młyny” mielą powoli, to także w Austrii doprowadziły do pozytywnych rezultatów i rozstrzygnięć.
To jednak nie koniec dobrze zainicjowanej współpracy. Kolejnym jej efektem będzie wydanie w czerwcu 2013 r. sporządzonego przez czeskich archiwistów przewodnika po Österreichisches Staatsarchivs w języku czeskim.
Jolanta Leśniewska
AP Płock/ Kutno