Bundesarchiv (BA) potrzebowało 5 lat na opracowanie listy 600 tys. żydowskich mieszkańców III Rzeszy z lat 1933-1945, z pełnymi danymi dotyczącymi ich losów w tym okresie. Wszystko zaczęło się w 2002 roku, kiedy to – w zaledwie kilka miesięcy – powstał pierwszy, roboczy spis Żydów niemieckich, wykonany w ramach współpracy BA z instytucjami wspierającymi roszczenia do odszkodowań z polis ubezpieczeniowych na życie, założonych w okresie nazistowskim. Tymi organizacjami były: International Commission on Holocaust Era Insurance Claims (ICHEIC), Gesamtverband der Deutschen Versicherungswirtschaft (GDV) i Stiftung „Erinnerung, Verantwortung und Zukunft“ (EVZ).
W pierwszym etapie tworzenia listy, jej podstawę stanowiła będąca w posiadaniu GDV, elektroniczna baza obejmująca 8,5 mln. osób- posiadaczy polis ubezpieczeniowych z lat 1920-1945. Przeprowadzono wówczas selekcję danych pod kątem wydzielenia z niej mniejszości żydowskiej, co nie było oczywiste, ponieważ przynależność narodowościowa nie wynikała z danych bezpośrednio. Pierwotnie obszar zainteresowania ograniczał się do terytorium Rzeszy w granicach do 1937 roku. Na życzenie jednak ICHEIC badania te rozszerzono również na Sudety i Wolne Miasta Gdańsk. Wkrótce ilość wyselekcjonowanych pojedynczych danych zmniejszyła się do 2,5 mln. Przy tworzeniu listy wykorzystano z zasobu BA dwie elektroniczne bazy danych: Związkowej Księgi Pamięci zawierającej ok. 495 tys. osób i uzupełniająco, kartotekę spisu powszechnego ludności z maja 1939 roku. Poszukiwania przeprowadzano także w Polsce i Izraelu, a w samych Niemczech w specjalistycznych bibliotekach, archiwach państwowych i komunalnych. W efekcie tego, prace nad pierwszą wersją listy osób, w imieniu których mogą występować spadkobiercy o odszkodowania, zamknięto w kwietniu 2003 roku liczbą 360 tys. danych.
Ogromna praca i zadowalający wszystkie strony efekt, stał się znakomitą podstawą do rozszerzenia współpracy i wykorzystania jej dotychczasowych rezultatów, nie tylko do celów prawnych i odszkodowawczych, ale także naukowych oraz honorowych – jako upamiętnienie społeczności żydowskiej w Niemczech, brutalnie wyniszczonej przez nazizm. O randze jaką nadano tej sprawie może świadczyć wydanie przez rząd niemiecki 18.10.2004 r. rozporządzenia w sprawie prac nad stworzeniem listy wszystkich mieszkańców pochodzenia żydowskiego zamieszkałych na terenie III Rzeszy 1933-1945. W BA powołano 10 osobowy zespół do realizacji projektu, pracujący od wiosny 2005 do końca 2007 roku. Projekt współfinansowany był przez rząd niemiecki kwotą 1 mln. euro i Fundację EVZ kwotą 570 tys. euro.
Wykorzystując wszystkie wcześniej dostępne dane źródłowe opierano się głównie na dwóch spisach powszechnych ludności przeprowadzanych w 1933 i 1939. Co ciekawe, kryteria jakie przyjmowano w obu spisach w stosunku do ludności żydowskiej były- co wynikała z logiki państwa nazistowskiego- różne. W 1933 było to kryterium religijne, w 1939 kryterium rasowe. Trudności w jednoznacznym określeniu przynależności narodowościowej wynikały również z faktu, iż część ludności żydowskiej miała mieszane korzenie, część nie identyfikowała się religijnie, jakaś część również asymilowała się. Inne problemy wynikały z faktu emigracji, deportacji, czy chociażby dublowania się danych dotyczących jednej osoby. Selekcja informacji i ich łączenie lub wykluczanie odbywało się przy użyciu techniki komputerowej jak i tradycyjnie. Poza spisami ludności przeprowadzono szeroką kwerendę w całej Europie, w USA, Brazylii i Afryce Południowej.
Zasadnicze prace zakończone zostały w 2008 roku. Lista przekazana została do Urzędu Kanclerskiego Niemiec, Yad Vashem w Jerozolimie, Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie, instytucji współpracujących i archiwów państwowych w Niemczech. Wszyscy zdają sobie sprawę z faktu, iż lista ta nigdy pewnie nie będzie kompletna i pozbawiona błędów. Dlatego cały czas prowadzone będą prace nad jej uzupełnianiem i weryfikacją. Na razie dostęp do niej, w części danych związanych stuletnim okresem ochronnym oraz danych dotyczących osób żyjących, jest ograniczony, ale w BA rozważana jest możliwość jego skrócenia.
Lista ludności żydowskiej w Niemczech z lat 1933-1945 to ważny dokument historyczny, ale również ciekawe doświadczenie metodyczne będące dziełem niemieckich archiwistów, któremu warto się przypatrzeć.
Na podstawie: Nicolai M. Zimmermann, Die Liste der jüdischen Einwohner im Deutschen Reich 1933-1945
Jolanta Leśniewska
AP Kutno